O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

 
 
9.7. Iqtisodiy o„sish jarayonlarini prognozlashda qo„llaniladigan
usullar tasnifi 
Iqtisodiyot murakkab tizim bo‗lib yaxlitlik, ierarxik, ehtimollik, xususiyatlarga 
ega va shu sharoitda boshqariladi. Aytib o‗tilgan xususiyatlarni e‘tiborga olgan holda 
prognozlashtirish usullarini tasnifi tuzilgan. 

---

187 
Prognozlash usullari 2 katta guruhga bo‗linadi: formalizatsiyalash va evristik 
usullar (2-rasm). 
2-rasm. Prognozlash usullari 
Shunday qilib, ilmiy prognozlashning eng muhim sharti – prognozlanadigan 
obyektlarni boshqaradigan qonunlarni chuqur va har tomonlama o‗rganishdan iborat. 
Obyektiv prognozli tadqiqot konkret material asosida insonning maqsadli faoliyati, 
iqtisodiy jarayonlarning obyektiv xarakteriga, obyektiv determinizmning sababiy 
qonunlariga zid bo‗lmasligi haqidagi umumiy qoidani qo‗shimcha ravishda isbotlab 
beradi. 
Prognozli tadqiqotlarni tashkil etish ishning analitik bosqichi hisoblanadi, 
prognozlash metodologiyasida esa kelajakning hozirgi va o‗tgan davr bilan genetik 
aloqasini ochib berish uchun xizmat qiladi. Prognozlash kelajakni shakllantiradigan 
hozirgi davrdagi omillarni aniqlashga hamda taraqqiyot omillariga faol ta‘sir 
ko‗rsatadigan tavsiyalarni ishlab chiqishga qaratilgandir.
 
O„rta darajalarni sirg„alish usuli. 
Ayrim hollarda dinamik qatorlardagi 
ma‘lumotlar tebranish bilan xarakterlanadi. Bu vaziyatda dinamik qatorlarni silliqlash 
zarur. Silliqlash natijasida tebranish kamayib, umumiy tendensiya yaqqolroq 
namoyon bo‗ladi. Bu maqsadda keng qo‗llaniladigan usullardan biri – o‗rta 
darajalarni sirg‗alish usulidir. Sirg‗anuvchi o‗rtacha usul o‗rtacha qiymatini aniqlash 
vaqtida tasodifiy chetlamalarning o‗sish holatiga asoslanadi.
Oddiy 
ekstrapolyat-
siya 
O‗rtacha 
darajalar 
sirg‗alishi 
Eksponensial 
tekislash 
Eng kichik 
kvadratlar 
Modellash-
tirish 
Statistik 
modellashtirish 
Ekspert 
baholash 
Mantiqiy