O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

9.6. Iqtisodiy o„sish jarayonlarini prognozlash 
 
Iqtisodiy 
o‗sish jarayonlarini prognozlashning eng muhim sharti, 
prognozlanadigan obyektlarni boshqaradigan qonunlarni chuqur va har tomonlama 
o‗rganishdan iboratdir. Masalan, milliy iqtisodiyotda rivojlanish va o‗sish 
jarayonlarining prognozlarini ishlab chiqishda talab va taklif qonunini, chekli 
qaytimning kamayish qonunini, mehnat unumdorligini to‗xtovsiz o‗stirish qonunini 
o‗rganish va uning harakat yo‗nalishini aniqlash talab qilinadi. Obyektiv prognozli 
tadqiqot konkret material asosida insonning maqsadli faoliyati iqtisodiy 
jarayonlarning obyektiv xarakteriga, obyektiv determinizmning sababiy qonunlariga 
zid bo‗lmasligi haqidagi umumiy qoidani qo‗shimcha ravishda isbotlab beradi. 
Prognozli tadqiqotlarni tashkil etish ishning analitik bosqichi hisoblanadi, 
prognozlash metodologiyasida esa kelajakning hozirgi va o‗tgan davr bilan genetik 
aloqasini ochib berish uchun xizmat qiladi. 
Prognozlash kelajakni shakllantiradigan hozirgi davrdagi omillarni aniqlashga 
hamda taraqqiyot omillariga faol ta‘sir ko‗rsatadigan tavsiyalarni ishlab chiqishga 
qaratilgandir. 
Iqtisodiy o‗sish jarayonlarini prognozlashning maqsadi - amaldagi ijtimoiy 
ehtiyojlarni aniqlash va kelgusidagi ehtiyojlarni oldindan ko‗rishdan, jamiyat ijtimoiy 

---

184 
tarkibini shakllantirish qonuniyatlarini, turmush tarzini takomillashtirish yo‗llarini 
ochib berishdan iboratdir.
Hozirgi kunda kelajakni prognozni 2 turi hayotga tadbiq etilgan: ilmiy 
baholash va noilmiy ko‗rabilish. 
Noilmiy ko‗rabilishga turli taxminlar, har xil hayoliy sezgilar, ehtimollar va 
boshqa shunga o‗xshash asoslanmagan istiqbollarni bilish kiradi. 
Kelajakni ilmiy baholashning turlari: 
Oldindan aytib berish - bu kelgusidagi muammoni hal qilishning mumkin 
bo‗lgan yoki istalgan istiqbolda holatini bayon qilishdir. Boshqacha qilib aytganda, 
oldindan aytib berish - kelgusida bo‗ladigan ma‘lum jarayonlarning holati haqidagi 
ishonchli fikrni bildirishdir. 
Oldindan ko‗ra bilish - tizimni rivojlantirishning qonuniyatlariga asoslangan, 
haqiqatni oldindan aks ettirishdir. Bu narsa tizimning kelgusidagi holati haqida 
ma‘lum xulosa chiqarish imkonini beradi. 
Prognoz - bu ehtimol yo‗nalishlar, obyektlar va hodisalarning rivojlanishi 
natijalari. Prognozlash - bu obyektni rivojlantirish istiqbolini belgilab beradigan 
maxsus ilmiy tadqiqotlardir. 
Rejalashtirish - bu aniq belgilangan maqsad, uni amalga oshirishning yo‗llari 
va tadbirlari, belgilangan xom ashyolar bilan ajralib turadi.
Reja - yakka yagona, ijrosi majbur bo‗lgan direktiv hujjatdir. 
Shunday qilib, rejalashtirish, prognozlash, oldindan aytib berish, oldindan 
ko‗ra bilish - kelajakni baholashning ishonchlilik darajasiga qarab biri-biridan farq 
qiladi. 
Oldindan aytib berish «Bo‗lsa kerak» ligini ifodalaydi. Prognozlash nima 
bo‗lishi mumkinligini ko‗rsatib beradi; rejalashtirish - bo‗lishi shart degan ma‘noni 
bildiradi. 
Iqtisodiy prognozlash - bu iqtisodiy qonunlarga ilmiy yondashgan holda 
iqtisodiy tizimlarni prognozlarini tuzish jarayonidir. Iqtisodiy tizimni boshqarish 
sxemasini quyidagicha ifodalash mumkin (1-rasm). 

---

185 
Avvalo iqtisodiy tizimni rivojlanishini maqsadi aniqlanadi. Quyidagi maqsadga 
kelajakda bo‗lishi mumkin holatlari o‗rganilib prognoz qilinadi. Eng samarali 
tanlangan rivojlanish variantlari, kompleks dasturlarni tuzilishiga informatsion baza 
sifatida qo‗llanib, prognoz qilingan holatga tizim erishish uchun, qanday tadbirlar 
amalga oshirilishi kerakligini dastur ko‗rinishida tuzib olinadi. Bunday yondashish 
«Dastur» deyiladi. Maqsadni va bor imkoniyatlarni (resurslarni) solishtirish natijasida 
ilmiy asoslangan rejalar tuziladi va tizimni elementlariga yetkaziladi. 
1-rasm. Ishlab chiqarish va boshqarish jarayonlarining chizmasi 
Shunday qilib, reja - faqat boshqarish mumkin bo‗lgan jarayonlarda qo‗llanadi. 
Masalan, ishlab chiqarishda rejani qo‗llash mumkin. Prognoz boshqarilishi mumkin 
bo‗lgan va mumkin bo‗lmagan sohalarda qo‗llaniladi. Masalan: ob-havoni 
rejalashtirib bo‗lmaydi, uni prognozlash mumkin, demografik, ilmiy-texnika, tashqi 
iqtisodiy va boshqa jarayonlarni qisman ularni boshqarish, qisman rejalashtirish 
mumkin. 
Prognozlash avvalo, rejalarning ilmiy asoslanganligini oshirish uchun 
taraqqiyot maqsadlaridan biriga erishishga qaratilgan konkret reja yoki kompleks 
dasturni tekshirish asosi tarzida qaraladi. Ishning bu bosqichi reja yechimlarining, 
shuningdek iqtisodiy tadbirlar tizimini o‗tkazish muddatlarining izchilligini tanlash 
va asoslash imkonini beradi. 
Prognozlashni rejalashtirishning alternativ tarzidagi yordamchi vositasi deb 
hisoblaydigan ayrim mualliflar unga rejaning birmuncha ishonchli, direktiv