O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza

8.3.
 
Investitsiya loyihalarini baholashda inflyatsiya ta’sirini hisobga olish 
Inflyatsiya ta‘siri baholarning o‘sishi yuqori bo‘lmagan holda ham 
investitsiya loyihasini baholashda har doim hisobga olinishi lozim bo‘lgan 
omillardan biri hisoblanadi. Inflyatsiya har qanday sharoitda ham, nafaqat, ichki 
bozor uchun, balki tashqi bozorga mahsulot eksport qilishga mo‘ljallangan barcha 
loyihalarning foydaliligiga sezilarli, ba‘zida jiddiy ta‘sir ko‘rsatadi. Bunday holat 
investitsiya loyihalarini amalga oshirish bo‘yicha qarorlar qabul qilishda puxta 
tayyorgarlik ko‘rishni talab etadi. 
Nazariy jihatdan qaraganda, inflyatsiyani o‘rtacha baholarning o‘sish jarayoni 
deb tushunish mumkin. Shunga ko‘ra, inflyatsiyani aniqlash baholarning o‘sishini, 
birinchi navbatda, baholarning foizlarda o‘sish ko‘rsatkichini aniqlash orqali 
amalga oshiriladi. Masalan, baholarning o‘sishi yil davomida 1,2 mln. so‘mdan 2,0 
mln. so‘mgacha yuz bersa, u holda ularning o‘sishi 66,7% ni ((2,0/1,2)x100-100) 
tashkil etadi. 
Odatda, inflyatsiyani hisoblash uchun baholar indeksi, ya‘ni baholar o‘sishini 
ifodalovchi nisbiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Shunga ko‘ra, amaliyotda 
bazisli va zanjirli baholar indeksidan keng foydalanishni kuzatish mumkin bo‘ladi.
Bazisli baholar indeksini hisoblash uchun har bir davr uchun olingan 
ko‘rsatkichni baza sifatida qabul qilingan davr ko‘rsatkichiga bo‘lish lozim 
bo‘ladi. Bazisli baho indeksini hisoblash formulasini quyidagicha ifodalash 
mumkin: 
100
*
.
Kbas
Кi
Ibas

(9) 

---

160 
bu yerda, Ibas. - bazisli baho indeksi; Ki - kuzatilayotgan davrdagi 
ko’rsatkichlar miqdori; Kbas. - baza sifatida qabul qilingan tegishli davr 
ko’rsatkichi.
 
Zanjirli baholar indeksini hisoblash uchun har bir davr uchun olingan 
ko‘rsatkichni baza sifatida qabul qilingan davr ko‘rsatkichiga bo‘lish zarur bo‘ladi. 
100
*
1


Ki
Ki
Izan
(10) 
bu yerda, Izan. - zanjirli baho indeksi; Ki - kuzatilayotgan davrdagi 
ko’rsatkichlar miqdori; Ki-1 - kuzatilayotgan davrdagidan bitta oldingi davrga 
tegishli ko’rsatkichlar. 
Tushunarli bo‘lish uchun quyidagi misolni keltirib o‘tamiz. 
1-misol.
Faraz qilaylik, yuqori inflyatsiya sharoitida korxona mahsuloti 
bahosining oyma-oy o‘sishi kuzatilsin va sentyabr oyida uning bir birligi 150 ming 
so‘m, oktyabr oyida - 175 ming so‘m, noyabr oyida - 220 ming so‘m va dekabr 
oyida - 255 ming so‘mga teng bo‘lsin. Bu holda bazisli va zanjirli baho indekslari 
quyidagi ko‘rsatkichga teng bo‘ladi: 
Oktyabr oyida, 
%
17
,
1
100
*
150
175
.


Ibas
%
17
,
1
100
*
150
175


Izan
Noyabr oyida: 
%
47
,
1
100
*
150
220
.


Ibas
%
26
,
1
100
*
175
220


Izan
Dekabr oyida: 
%
7
,
1
100
*
150
255
.


Ibas
%
16
,
1
100
*
220
255


Izan
Zanjirli va bazisli baho indekslari o‘zaro quyidagi bog‘liqlikka ega: 




t
i
Izani
Izant
Izan
Izan
Izan
t
Ibas
1
*
...
*
2
*
1
*
0
.
bu yerda, Ibas.t – t davridagi bazisli baho indeksi; Izan0, Izan1…Izan.t – 
0dan to t gacha zanjirli baho indekslari. 
1
.
.
.


t
Ibas
t
Ibas
t
Izan
 
(11) 

---

161 
bu yerda, Izan.t – t davridagi zanjirli baho indeksi; Ibas.t-1 – t davridan bitta 
oldingi bazisli baho indeksi.
Inflyatsiyani investitsiya loyihalari samaradorligiga ta‘sirini ifodalashda 
quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi: 
-
Inflyatsiya sur‘ati (yillik yoki oylik), odatda foizlarda ifodalanadi; 
-
Zanjirli umumiy inflyatsiya indeksi; 
-
Bazisli umumiy inflyatsiya indeksi; 0-yilda bazisli umumiy inflyatsiya 
indeksi 1ga teng bo‘ladi. 
Inflyatsiya indeksi va inflyatsiya sur‘atlari o‘rtasida quyidagi bog‘liqlik 
mavjud: 
1


rt
It
(12) 
bu yerda, It – t davrdagi o’rtacha oshgan inflyatsiya indeksi; rt - t davrdagi 
o’rtacha o’sgan inflyatsiya sur’ati. 
Quyidagi 2-misolda investitsiya loyihasining pul oqimlarini inflyatsiyani 
hisobga olgan holda baholaymiz.
 
2-misol.
Agar investitsiya loyihasida hisobga olinadigan inflyatsiya sur‘ati va bazisli 
inflyatsiya indeksi ma‘lum bo‘lsa, loyiha samaradorligini inflyatsiyani hisobga 
olgan holda baholang.