O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nazorat savollari:
1. Investitsiya loyihalarini ekspertizasida inflyatsiya omili qanday ta‘sir ko‘rsatishi mumkin? 2. Yillik inflyatsiya darajalarini hisoblash usullarini bilasizmi? 3. Kapital qo‘yilmalarni hudud va tarmoqlar bo‘yicha baholash deganda nimani tushunasiz? 4. Inflyatsiyaning qanday turlari mavjud? 5. Inflyatsiya sharoitida foiz stavkalari tahlili deganda nimani tushunasiz? 6. Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari qanday turkumlanadi? 7. Moliyalashtirish manbalari dinamikasi va tarkibini tahlili deganda nimani tushunasiz? 8. Moliyaviy resurslarni jalb qilish usullarini bilasizmi? 9. Investitsion tahlilni tashkil etishning shart-sharoitlari qanaqa? 10. Investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishda dasturiy ta‘minotlar deganda nimani tushunasiz? 165 11. Sudraluvchi inflyatsiya deganda nima tushuniladi? 12. Shiddatli inflyatsiya deganda nima tushuniladi? 13. Giperinflyatsiya deganda nima tushuniladi? 14. Revalvatsiya deganda nima tushuniladi? 15. Devalvatsiya deganda nima tushuniladi? 166 IX-BOB. INVESTITSIYA LOYIHASI BO’YICHA RISKLAR VA ULARNI BAHOLASH 9.1.Investitsiya faoliyatida risklar, ularning mazmuni, mohiyati va nazariy asoslari Milliy iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish va modernizatsiyalash, korxonalarni zamonaviy texnika bilan qayta jihozlash hamda raqobatga bardoshli mahsulotlarni ishlab chiqarish maqsadida mamlakatdagi barcha mavjud sarmoyalar safarbar qilina boshlandi, shuningdek, xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, ayniqsa, yetakchi tarmoqlarda chet el sarmoyasi ishtirokini kengaytirish yo‘lga qo‘yildi. Shu maqsadda respublika hukumati tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirib kelishi uchun qulay investitsiya muhitini yaratishga qaratilgan investitsiya siyosati o‘tkazilmoqda. Bizga ma‘lumki, biror bir hududga investitsiya kiritishdan avval, ushbu hududning investitsiya muhitini o‘rganish, investitsiya loyihasiga ta‘sir etuvchi risklar, ularning vujudga kelish sabablari, risklarni miqdoriy va sifat jihatdan tahlil qilish, shuningdek, risk ehtimollarini oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlar haqida aniq ma‘lumotlarga ega bo‘lish lozim. Respublikamizdagi tijorat banklarining loyihaviy moliyalashtirish faoliyati davr talabiga mos holda rivojlanib, nafaqat bank hodimlari, balki investitsiya faoliyatining barcha ishtirokchilari investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy tahlil qilish va moliyalashtirishda investitsiya risklarini tahlil qilish, baholash va boshqarish hamda risklarni pasaytirish chora- tadbirlari haqida aniq ma‘lumotlarga ega bo‘lishlari lozim. Investitsion faoliyat ma‘lum miqdordagi moliyaviy resurslarni talab qiladi. Bu sarflangan resurslardan investorlar ma‘lum daromad, foyda olishni ko‘zlaydi. Mazkur foyda esa investorlarning harajatlarini, inflyatsiya omilini, tadbirkorlik riskini qoplashi lozim. Ammo amaliyotda investorlar har doim ham kutilgan, 167 rejalashtirilgan natijalarga erisha olmaydilar. Buning asosiy sabablaridan biri – risklarning mavjudligidir. Investitsion faoliyatda risk – bu investitsiyalarni qisman yoki to‘liq yo‘qotish, kutilgan daromaddan kamroq yoki ko‘proq foyda olish, loyihada ko‘zlangan maqsadlarga erisha olmaslik ehtimolidir. Loyihadan qanchalik ko‘p miqdorda daromad kutilsa, u shunchalik yuqori riskli hisoblanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda risk tushunchasi qator iqtisodchi olimlar tomonidan turlicha ta‘riflanadi. ―Risk‖ so‘zi ispancha-portugalcha so‘zdan olingan bo‘lib, ―rif‖, ―suv ostidagi qoya‖ degan ma‘nolarni bildirib, bu qoyani mohirona aylanib o‘tish ma‘nosini, ya‘ni xavf-hatar bilan bog‘liqligini bildiradi 24 . Taniqli lug‘atshunos S.I.Ojegovaning rus tili izohli lug‘atida ―risk - bu muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisaga umid‖ degan ma‘no anglatadi deyilsa, mashhur Webster lug‘atida riskka ―xavf, zarar va talafot ko‘rish ehtimoli‖ deb qaralgan 25 . Riskni talqin qilishda akademik M.Sharifxo‘jaev va professor Yo.Abdullaevlarning hammualliflikdagi ―Menejment: 100 savol va javob‖ kitobida ham mantiqiy, ham lug‘aviy ma‘nodan kelib chiqib yondashilgan. Ularning o‘zbek tilining izohli lug‘atiga tayanib bergan fikricha : - xavf - biror ko‘ngilsiz hodisa yoki falokat yuz berish ehtimolligi; xatar; qo‘rqinch; - xatar - biror baxtsizlikka, falokatga olib kelishi mumkin bo‘lgan sharoit; xavf, tahlika; - xavf-xatar - xavf va xatar, biror narsadan qo‘rqish; - tavakkalchilik - bu oqibatning yaxshi bo‘lishiga umid bog‘lab, xavf ehtimolligini zimmasiga olgan holda qilinadigan harakat; - tavakkalchilik - bu resurs yoki daromaddan to‘la yoxud qisman yo‘qotish xavfi; - tavakkalchilik - bu noaniqlik sharoitida har qanday dovyurak menejer uchun tabiiy holat, vaziyat. Tavakkalchilik botirning ishi; 24 Инвестиции: Учеб. пособие для студентов вузов, обучающихся по направлению подготовки «Экономика»/ Б.Т.Кузнецов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. с-310. 25 Mirzaev F.I. Moliyaviy risklarning turlari, tasnifi, boshqarish va baholash usullari. - Toshkent: Moliya,2006.12–b. 168 - tavakkalchilik - bu omadsiz oqibatning miqdoriy baholanishi. Iqtisodchi olima E.Stoyanova fikricha: ―risk - bu rejalashtirilgan variantga nisbatan daromad ola bilmaslik yoki zarar ko‘rish ehtimolidir‖. ―Risk‖ tushunchasiga juda yaqin bo‘lgan ―noaniqlik‖ tushunchasi bir qator iqtisodchi olimlar tomonidan riskning ba‘zi bir turlarini tasniflash uchun sinonim sifatida qo‘llaniladi. Professor V.N.Livshits ―noaniqlik deganda investitsiya loyihasini amalga oshirish shart-sharoitlari to‘g‘risidagi ma‘lumotlarning to‘liq emasligi yoki aniq emasligi tushuniladi, loyiha riski deganda esa, loyiha ishtirokchilari tomonidan loyihani amalga oshirishning salbiy baholangan shart-sharoitlarining paydo bo‘lish ehtimolidir, ana shu jihatdan risk noaniqlikka qaraganda sub‘ektivdir‖, deya izohlaydi. Professor A.V.Vaxabov ―Investitsion risk umumiy moliyaviy riskning tarkibiy qismi bo‘lib, o‘zida moliyaviy yo‘qotishlar ehtimolini va investitsiyalardan daromadlarni to‘liq ololmaslik yoki qo‘shimcha investitsion xarajatlarning paydo bo‘lishini namoyon etadi‖ 26 , deb ta‘rif beradi. Riskning mohiyatiga berilgan ko‘plab ta‘riflarning tahlili risk vaziyatini keltirib chiqaruvchi asosiy jihatlarni ajratib ko‘rsatish imkonini beradi: yuzaga kelgan holatning tasodifiy xususiyati; muqobil qarorlarning mavjudligi; kutilajak natijaning ma‘lumligi yoki aniqlash ehtimolining mumkinligi; zararlar yuzaga kelish ehtimoli; qo‘shimcha daromad olish ehtimoli. Yuqoridagi ta‘riflardan ko‘rinadiki, riskni tushunishda umumiy qilib aytganda, ikki xil qarash mavjud. Birinchidan, risk – bu ob‘ektiv, ya‘ni xavf-xatar, muvaffaqiyatsizlik va uning natijasida resurslarining bir qismidan yoki butunlay ajralish, rejalashtirilgan daromadni ololmaslik, zarar ko‘rish, deb qarash. Ikkinchidan, risk - bu sub‘ektning xavf-xatar, muvaffaqiyatsizlik, zarar ko‘rish ehtimolini bila turib, yaxshi natijaga erishish umidida faoliyatni amalga oshirish, deb tushunish. Demak, ikkinchi xil qarashda risk faoliyatdir, faoliyat boshlash yoki boshlamaslikning sharti. Fikrimizcha, riskka bunday ta‘rif berish ham ma‘qul 26 A.V.Vaxabov, Sh.X.Xajibakiev, N.G.Muminov. Xorijiy investitsiyalar. O‘quv qo‘llanma. / i.f.d., professor A.V.Vaxabovning umumiy tahriri ostida. – T.: ―Moliya‖, 2010, 165-b. 169 emas. Chunki riskni sub‘ektning tanlov asosidagi faoliyati, deb tushungan holatimizda uni har xil turlarga bo‘lib o‘rganish va tasniflashga hojat qolmas edi. Shundan ko‘rinadiki, o‘zbek iqtisodchi-olimlari ham riskni xavf-hatar va tavakkalchilik tushunchalari bilan ifodalaydi. Riskni - yo‘qotish ehtimoli (misol uchun foydani, aylanma mablag‘ni, kapitalni, mulkni va h.k.) ma‘nosida tushunish mumkin. Hozirgi kunda loyiha risklari deganda loyihani amalga oshirish natijasida ko‘zlangan daromadlarning pasayishiga sabab bo‘ladigan vaziyatlar majmuasi tushuniladi. Shu bilan birga loyiha riski investitsion loyihani amalga oshirishga halaqit beradigan yoki loyiha samaradorligini pasaytiradigan risklarning yig‘indisini ham anglatadi. Riskni ma‘lum bir qarorni qabul qilish natijasida zahiralarni yo‘qotish imkoniyati, daromadlarni ololmaslik yoki qo‘shimcha harajatlar zarurati sifatida belgilash mumkin. Risk bashorat qilinayotgan loyihani amalga oshirishda haqiqiy sharoitlardan ozgina chekinilganda daromadlarni ololmaslik yoki zararlarning paydo bo‘lib qolish ehtimoli, deb tushunish mumkin. Risklarning paydo bo‘lish sabablari turlichadir. Masalan, ma‘lumotlarning tanqisligi yoki to‘liq bo‘lmasligi, tashqi va ichki muhitdagi harakatlar (raqobatchilar, ishchilar holati, xukumat va boshqalarning harakatlari) va h.k. ―Risk‖ tushunchasiga juda yaqin bo‘lgan ―noaniqlik‖ tushunchasi riskning aniq turlarini tasniflash uchun sinonim sifatida qo‘llaniladi. Noaniqlik - bu investitsion loyihani amalga oshirish shart-sharoitlari haqidagi ma‘lumotlarning to‘liq yoki aniq emasligidir. Masalan, inflyatsiya haqidagi, texnika-texnologiyalardagi o‘zgarishlar haqidagi, loyiha quvvatining, ob‘ektning qurilish va foydalanishga topshirish muddatlari, xarajat va natijalarning noto‘g‘ri hisob-kitob qilinishi kabi ma‘lumotlarning to‘liq yoki aniq emasligi natijasida noaniqlik yuzaga keladi. Loyihani amalga oshirish jarayonida yuzaga kelish imkoniyati bilan bog‘liq ko‘ngilsiz holatlar va oqibatlar risk tushunchasi bilan izohlanadi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, investitsiya loyihalari kelajakka qaratilganligi sababli, ularni amalga oshirish natijalarini aniq tahmin qilish muammodir. Bunday 170 loyihalar kutilishi mumkin bo‘lgan risklar va noaniqliklarni hisobga olgan holda bajarilishi kerak. Investitsion qaror bir qator kutilishi mumkin bo‘lgan oqibatlarga ega bo‘lgan hollarda, qaror riskli yoki noaniqliklarga ega, deb ataladi. Bugungi kunda biz nafaqat risklar haqida ma‘lumotlarga egamiz, balki ularni tahlil qilib, baho berib, risklarni boshqarish imkoniyatiga egamiz. Lekin tahlilni ham, risklar boshqaruvini ham birinchi bosqichi - bu risk turini aniqlashdir. Investitsion loyihani ishlab chiqishda va amalga oshirish davrida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan risklarning har bir turini alohida hisobga olish, o‘rganish va tahlil qilish, aniqlash hamda ularni pasaytirish choralarini ishlab chiqish zarur bo‘ladiki, bu risklarga qarshi kurashishning eng samarali usuli hisoblanadi. Bunda risklarning o‘ziga xos xususiyatlarini ham e‘tiborga olish maqsadga muvofiqdir. Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|