O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza

I= 
Ib-Ij 
*100 
(1)
Ib 
bunda: I – foizlarda ifodalangan inflyatsiya darajasi; Ij va Ib – joriy va bazis 
davrlardagi iste’mol narhlari indeksi. 
Inflyatsion jarayonlarning iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta‘siri tahdidi turli 
darajalarda amalga oshiriladi: makrodarajada, tarmoq darajasida va alohida 
korxonalar darajasida, shu tufayli uch guruhga ajratiladi. 
Birinchi guruh makroiqtisodiy yakuniy ko‘rsatkichlar (YaIM, pirovard 
iste‘molga xarajatlar, yalpi jamg‘arma va boshqalar) deflyator ko‘rsatkichlarni o‘z 
ichiga oladi. 
Makrodarajada YaIM deflyatori orqali aniqlash bir qator yillardagi YaIM 
kattaligini aniqlashni anglatadi. 
YaIM deflyatori joriy narhlarda, oldingi davr narhlarida ifodalangan qiymat 
ko‘rsatkichlarini solishtirish yo‘li bilan aniqlanadi. Narhlar indeksi – YaIM 
deflyatori tahlil qilinayotgan haqiqiy narhlardagi ko‘rsatkich kattaligini uning 
qiyosiy narhlardagi kattaligiga bo‘lish yo‘li bilan hisoblab chiqiladi. YaIM indeksi- 
deflyalori – joriy narhlardagi YaIMning oldingi davrning doimiy narhlaridagi 
YaIM hajmiga nisbatidir. YaIM indeksi-deflyatori mehnatga haq to‘lash fondi va 
asosiy fondlar iste‘moli, sof soliqlar o‘zgarishlari xarakterlandi. U Paashe 
formulasi bo‘yicha hisoblab chiqiladi: 
DYAIM= 
EP1Q1 
*100% 
(2) 
EP0Q1 
bunda: EP1Q1 – joriy narhlarda ifodalangan YAIM; EP0Q1 – qiyosiy 
narhlarda ifodalangan joriy davr YAIM.

---

149 
Bunday qayta baholash to‘g‘ridan-to‘g‘ri deflyator deb ataladi. 
Amaliyotda esa deflyator YaIMning pirovard foydalanish elementlarini qayta 
baholash yo‘li bilan aniqlanishi mumkin. 
Narhlar o‘sishi tufayli daromadlar, iste‘mol va turmush darajasi 
o‘zgarishlarini xarakterlovchi ko‘rsatkichlarning ikkinchn guruhi (tarmoq darajasi) 
iste‘mol narhlari va xalq iste‘moli narhlari aholi daromadlari va xarajatlari 
dinamikasi ko‘rsatkichlari, milliy valyuta harid qobiliyati va ish haqi 
ko‘rsatkichlari, oziq-ovqat mahsulotlari qiymati va boshqalarni o‘z ichiga oladi. 
O‘rtacha oylik ish haqining konkret tovarlar narhlariga tanlanma byudjet 
tadqiqotlari ma‘lumotlari bo‘yicha belgilanadigan nisbati sifatida hisob-kitob 
qilinuvchi harid qobiliyati inflyatsiyaning ko‘rgazmali xarakteristikasi sanaladi. 
Ko‘rsatkichlarning mazkur guruhida yashash uchun zarur bo‘lgan minimum 
nisbatini ham hisoblab chiqish mumkin: bunda aholining o‘rtacha jon boshiga 
nisbatan olingan ish haqi daromadlari, o‘rtacha oylik ish haqi, pensiyaning o‘rtacha 
o‘rtacha miqdori bilan hisoblanadi. 
Inflyatsiya darajasini xarakterlovchi ko‘rsatkichlarning uchinchi guruhi 
inflyatsiya o‘sishi oqibatida mahsulot ishlab chiqarish foydasi va rentabelligi 
o‘zgarishlarini o‘z ichiga oladi. Foyda va rentabellikning omilli tahlili uchun 
quyidagi indekslardan foydalaniladi: 
1.
Mahsulotlar, ishlar va xizmatlar narhlari o‘zgarishi indeksi:
(3) 
2.
Moddiy-texnika boyliklari baholarining o‘zgarishi indeksi (―harid narhlari 
indeksi‖):
(4) 
3.
Asosiy fondlar va kapital sarflar balans qiymati o‘zgarishlari indeksi: 

---

150 
(5) 
Amaliyotda esa, yakuniy iqtisodiy ko‘rsatkichlarga inflyatsiya ta‘sirini 
butunlay kamaytirishning iloji yo‘q, ammo ma‘lum ma‘noda uning ta‘sirini 
yumshatish va engillatish mumkin.
Ushbu holatda narh (inflyatsiya) dinamikasi sur‘atlarini maksimal darajada 
aniq hisoblash amaliy muammo hisoblanadi. Uni o‘lchashda Laspeyres, Paashe va 
Fisher narh indekslaridan foydalaniladi.
Iste‘mol narhlari indeksi (Laspeyres narh indeksi) – xalqaro tan olingan 
statistik ko‘rsatkich, narh (inflyatsiya) dinamikasini o‘lchash uchun qo‘llaniladi. 
Bunda iste‘mol narhlari indeksi tovar taklifining bazaviy hajmlarini taqqoslash 
asosida aniqlanadi: 
(6) 
Bu yerda:
 
I1 – iste’mol narhlari indeksi (Laspeyres narh indeksi);
 
P
0
 – 0- bazaviy davr uchun i- tovar narhi;
 
P
1
 – t- vaqt uchun i 
- 
tovar narhi;
 
Q
0
 
– 
0- bazaviy davr uchun i- tovar sotish hajmi; i – indeksni hisoblashda
e’tiborga olinadigan tovarlar turlari, 
1 
dan n qiymatgacha.
Iste‘mol narhlari indeksi (Laspeyres narh indeksi) narh o‘sishi real 
dinamikasini oshiradi deb hisoblanadi.
Paashe narh indeksi 
- 
narh (inflyatsiya) dinamikasini o‘lchashda 
qo‘llaniladigan boshqa statistik ko‘rsatkich. U yuzaga kelgan taklif hajmini 
taqqoslash asosida aniqlanadi: 

---

151 
(7) 
Bu yerda: 
Ip – Paashe indeksi;
 
P
0
 – 0-bazaviy davr uchun i-tovar narhi;
 
P
t
 – t-vaqt uchun i-tovar narhi;
 
Q
t
 – t- vaqt uchun i-tovar sotish hajmi;
 
i – indeksni hisoblashda e’tiborga olinadigan tovarlar turlari, 
1 
dan n 
qiymatgacha.
 
Paashe indeksi narh o‘sishi real dinamikasini kamaytiradi deb hisoblanadi.
Fisher narh indeksi 
- o‘zi
ga xos turdagi ―ideal‖ statistik ko‘rsatkich bo‘lib, 
iste‘mol narhlari indeksi Laspeyres narh indeksi va Paashe narh indeksining narh 
(inflyatsiya) dinamikasining miqdoriy o‘zgarishlarida xatoliklarni neytrallashtirish 
uchun qo‘llaniladi. U ularning o‘rtacha geometrik kattaligini o‘zida aks ettiradi va 
quyidagicha aniqlanadi: 
(8) 
Bu yerda: I f
 – 
Fisher indeksi;
 
I
l
 – Iste’mol narhlari indeksi (Laspeyres narh indeksi);
 
I
p
 – Paashe narh indeksi.
 
Narh dinamikasini o‘lchash uchun boshqa ko‘rsatkichlarni ham iqtisodiy 
tahlilga tadbiq etishga harakat qilinmoqda va ilmiy ishlanmalar ishlab 
chiqilmoqda.