O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza

8.1-jadval
Markaziy bank qayta moliyalash stavkasining yillik darajasi va inflyatsiya 
darajasining yillar bo’yicha dinamikasi
Ko’rsatkichlar
2007 
yil
2008 
yil
2009 
yil
2010 
yil
2011 
yil
2012 
yil
2013 
yil
2014 
yil
2015 
yil
2016 
yil
2017 
yil
2018 
yil
Markaziy bank 
qayta moliyalash 
stavkasining yillik 
14,0 
14,0 
14,0 
14,0 
12,0 
12,0 
12,0 
10,0 
9,0 
14,0 
14,0 
16,0 

---

154 
darajasi, % 
Inflyatsiya darajasi, 
% 
6,8 
7,8 
7,4 
7,3 
7,6 
7,0 
6,8 
6,1 
7,0 
7,5 
11,0 
11,5 
 
Markaziy bankning kredit siyosati iqtisodiyotning hal qiluvchi bo‘g‘inlarini 
kreditlash va undan unumli foydalanishga qaratilgan qayta moliyalashtirish 
stavkasi oldingi yillarda quyidagicha belgilangan.
1 yanvar 1994 yildan - 40%;
1 oktabr 1994 yildan - 225%; 
1 mart 1995 yildan - 300%; 
1 iyul 1995 yildan - 120% (oyiga 10%); 
1 avgust 1995 yildan - 84% (oyiga 7%); 
1 iyul 1996 yildan - 60% (oyiga 5%); 
1 avgust 1996 yildan - 48% (oyiga 4%); 
1 avgust 1997 yildan - 39,6% (oyiga 3,3%); 
16 iyul 2003 yildan - 24 % (oyiga 2 %); 
10 sentabr 2003 yildan - 20 % (oyiga 1.66 %); 
5 iyul 2004 yildan - 18% (oyiga 1.5 %); 
21 dekabr 2004 yildan - 16% (oyiga 1.33 %); 
1 yanvar 2011 yildan – 12%; 
1 yanvar 2014 yildan – 10%; 
1 yanvar 2015 yildan – 9%; 
1 yanvar 2016 yildan – 14%; 
1 yanvar 2018 yildan – 16%. 
Hozir ko‘pgina davlatlarda pul muomalasini tartibga solishda ochiq bozorda 
operatsiyalar o‘tkazish usulidan foydalanilmoqda. 
Bu hozirgi ko‘p qo‘llanadigan monetar siyosatning bir usuli hisoblanadi. Bu 
usul tijorat banklarining likvidlik darajasiga tezda ta‘sir o‘tkaza oladigan 
eshiluvchan (moslanuvchan), amaliy va operativ usul hisoblanadi. Bu usulni 
boshqalaridan farqi shundaki, uni zaruriyatga qarab va hohlagan miqdorda 
o‘tkazish mumkin. Bu mexanizm bozorni rivojlanish tendentsiyasiga qarab pul 

---

155 
muomalasini baraqarorlashtira olishi mumkin. Markaziy bankning ochiq bozorda 
operatsiyalar o‘tkazish huquqi qonunda belgilangan. Bunda oldi - sotdi ob‘ekti 
bo‘lib davlat qiymatbaho qog‘ozlari va Markaziy bank o‘zi chiqargan qarz 
majburiyatlari bo‘lishi mumkin. 
Bundan tashqari, qayta moliyalash stavkasi umuman iqtisodiyotda muayyan 
darajada foiz stavkalarining indikatori bo‘lib xizmat qiladi. Amaldagi 
qonunchilikka ko‘ra, tijorat banklari jalb qilingan depozitlar va berilayotgan 
kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarini o‘zlari mustaqil ravishda belgilashlari 
mumkinligiga qaramasdan qayta moliyalash stavkasining kamaytirilishi foiz 
stavkalarining pasayishiga olib keladi. 
Hozir ko‘pgina davlatlarda pul muomalasini tartibga solishda ochiq bozorda 
operatsiyalar o‘tkazish usulidan foydalanilmoqda. 
Bu hozirgi ko‘p qo‘llanadigan monetar siyosatning bir usuli hisoblanadi. Bu 
usul tijorat banklarining likvidlik darajasiga tezda ta‘sir o‘tkaza oladigan 
eshiluvchan (moslanuvchan), amaliy va operativ usul hisoblanadi. Bu usulni 
boshqalaridan farqi shundaki, uni zaruriyatga qarab va hohlagan miqdorda 
o‘tkazish mumkin. Bu mexanizm bozorni rivojlanish tendentsiyasiga qarab pul 
muomalasini baraqarorlashtira olishi mumkin. Markaziy bankning ochiq bozorda 
operatsiyalar o‘tkazish huquqi qonunda belgilangan. Bunda oldi - sotdi ob‘ekti 
bo‘lib davlat qiymatbaho qog‘ozlari va Markaziy bank o‘zi chiqargan qarz 
majburiyatlari bo‘lishi mumkin. Hozirgacha muomalada Markaziy bankning uch 
oy muddatda so‘ndiriladigan depozit sertifikatlari yurgan bo‘lsa, 1996 yil mart oyi 
oxirida DQMO chiqarildi. Bu tijorat banklari va korxonalarining mablag‘larini 
xavf-xatardan saqlash va daromad olish imkonini beradi.
Davlat qimmatli qog‘ozlarini kiritish birinchidan, Moliya vazirligiga o‘z joriy 
harajatlarining bir qismini inflyatsiyadan holi manba hisobidan qoplashga, 
ikkinchidan, xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar o‘zlarining bo‘sh mablag‘larini foyda 
olish evaziga investitsiya qilish mumkinligiga imkoniyat yaratdi.
DQMOlarning birlamchi bozori Markaziy bank valyuta birjasida tijorat 
banklari ishtirikida chiqariladi.

---

156 
Zarur bo‘lsa obligatsiya egasi ikkilamchi bozorda o‘z foydasi evaziga uni 
sotishi mumkin.
Shunday qilib, Markaziy bank pul muomalasini barqarorlashtirish uni tartibga 
solish borasida barcha vakolat va huquqiy normalarga ega.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan usullar ko‘pgina davlatlarda qo‘llaniladi. 
Davlatning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib boshqa selektiv usullardan 
ham foydalanishi mumkin. Bu usullarni maqsadi kreditlash hajmiga va umumiy 
pul massasiga ta‘sir o‘tkazib borishdir. Bu usullarni har davlat o‘zini rivojlanishi 
darajasiga qarab qo‘llashi mumkin. Masalan, rivojlangan davlatlarda asosan ochiq 
bozorda operatsiyalar o‘tkazish usulidan foydalaniladi. Yuqoridagilarni tahlil 
qilsak, har usul u yoki bu yo‘l bilan (bevosita yoki bilvosita) muomaladagi pul 
massasini kamayishiga yoki ko‘payishiga ta‘sir qiladi.
Iqtisodiyotdagi ahvolga qarab Markaziy bank o‘zining pul- kredit sohasidagi 
strategiyasini aniqlaydi. Bundan tashqari mamlakatdagi pul muomalasi xukumat 
tomonidan chiqarilgan qaror va buyruqlar bilan ham bgoshqariladi. Bunga misol 
qilib korxona tashkilotlarini kassa tushum rejasini bajarishi ustidan qattiq nazorat 
o‘rnatish, barcha savdo shahobchalarini inkassatsiyaga tortish, aholini o‘z 
daromadini davlat banklarida saqlashga targ‘ib qilish va ishontirish, qiymatli 
qog‘ozlar bozorini kengaytirish, hisob cheklaridan keng foydalanish, bank tizimini 
takomillashtirish, ya‘ni elektron kartochkalarini joriy bo‘lish va boshqalar 
bularning hammasi muomaladagi pul massasining kamayishiga, emissiya 
miqdorining qisqarishiga olib kelishi mumkin.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan usullar ko‘pgina davlatlarda qo‘llaniladi. 
Davlatning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib boshqa selektiv usullardan 
ham foydalanishi mumkin. Bu usullarni maqsadi kreditlash hajmiga va umumiy 
pul massasiga ta‘sir o‘tkazib borishdir. Bu usullarni har davlat o‘zini rivojlanishi 
darajasiga qarab qo‘llashi mumkin. 
Masalan, rivojlangan davlatlarda asosan ochiq bozorda operatsiyalar o‘tkazish 
usulidan foydalaniladi. Yuqoridagilarni tahlil qilsak, har usul u yoki bu yo‘l bilan 
(bevosita yoki bilvosita) muomaladagi pul massasini kamayishiga yoki 

---

157 
ko‘payishiga ta‘sir qiladi. Iqtisodiyotdagi ahvolga qarab Markaziy bank o‘zining 
pul- kredit sohasidagi strategiyasini aniqlaydi. Bundan tashqari mamlakatdagi pul 
muomalasi xukumat tomonidan chiqarilgan qaror va buyruqlar bilan ham 
bgoshqariladi. Bunga misol qilib korxona tashkilotlarini kassa tushum rejasini 
bajarishi ustidan qattiq tazorat o‘rnatish, barcha savdo shahobchalarini 
inkassatsiyaga tortish, aholini o‘z daromadini davlat banklarida saqlashga targ‘ib 
qilish va ishontirish, qiymatli qog‘ozlar bozorini kengaytirish, hisob cheklaridan 
keng foydalanish, bank tizimini takomillashtirish, ya‘ni elektron kartochkalarini 
joriy bo‘lish va boshqalar bularning hammasi muomaladgi pul massasining 
kamayishiga, emissiya miqdorining qisqarishiga olib kelishi mumkin.
Pul islohati deb pul muomalasini barqarorlashtirish maqsadida davlat 
tomonidan pul tizimini o‘zgartirishga aytiladi. Pul islohoti metall pul muomalasi 
davrida, ikkinchi jahon urushidan keyin - oltin deviz, oltin dollar muomalasi 
davrida o‘tkazildi. 
O‘zbekistonda pul islohoti 1994 yilda o‘tkazildi va respublika mustaqil davlat 
sifatida o‘zining milliy pul birligiga ega bo‘ldi.
Pul muomalasini barqarorlashtirishga pul islohotini o‘tkazmasdan ham 
erishish mumkin. Pul muomalasini barqarorlashtirishning quyidagi usullari 
mavjud: revalvatsiya, devalvatsiya, denominatsiya. Mamlakatning iqtisodiy 
rivojlanish darajasiga, iqtisodiyotning holatiga, pulning qadrsizlanish darajasiga, 
davlat siyosatiga qarab davlat pul islohotini o‘tkazishi, pulni revalvatsiya, 
denominatsiya qilishi mumkin. 
Pul kuchli qadrsizlangan sharoitida faqat pul islohotini o‘tkazish yo‘li bilan 
pul tizimini barqarorlashtirish mumkin. Pul islohoti, ya‘ni nullifikatsiyada kuchli 
qadrsizlangan pul birligi bekor qilinadi va o‘rniga yangi pul birligi kiritiladi. 
Masalan, Sobiq Ittifoqda 1922-1924 yillarda sovznaklarning kuchli qadrsizlanishi 
natijasida 1 rubl 50 mlrd. sovznakka almashtirilgan. Urushdan keyingi 
Germaniyada giperinflyatsiya natijasida 1924 yilda muomalaga yangi nemis 
markalari kiritilgan. Eski reyxsmarkalar kuchli qadrsizlanishi natijasida 

---

158 
muomalaga chiqarilgan yangi markalar 1 marka : 1 trillion eski reyxsmarka 
nisbatida almashtirildi. Reyxsmarkalar muomalasi bekor qilindi. 
Pul islohotini o‘tkazish quyidagi yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin: 
- muomaladagi pul massasini kamaytirish maqsadida, deflyatsiya kursi 
bo‘yicha eski pullarni yangi pullarga almashtirish: 
- aholi va korxonalarning banklardagi jamg‘armalarini vaqtincha (to‘liq yoki 
qisman) harakatsiz ushlab turish (qotirib qo‘yish): 
- ikkala usulni birgalikda qo‘llash yo‘li orqali pul islohotini o‘tkazish: bu usul 
xalqaro amaliyotda ―shok yo‘li‖ bilan davolash nomi bilan mashhurdir. Bu usul 
1948 yilda G‘arbiy Germaniyada xarbiy davlat boshqaruvidan bozor iqtisodiga 
o‘tishda qo‘llanilgan. ―Shok yo‘li‖ bilan davolashda ish haqqini to‘lashni to‘xtatib 
qo‘yish, ishlab chiqarishni qisqartirish, pul islohotini o‘tkazish, ish o‘rinlarini 
qisqartirish kabi qattiq choralar qo‘llanilishi mumkin. Masalan, G‘arbiy 
Germaniyada 1948 yilning iyun oyida o‘tkazilgan pul islohatida aholining nakd 
pullari va jamg‘armalari 6,5 yangi nemis markasiga 100 eski reyxsmarka qilib 
almashtirildi. Aholining pul jamg‘armalarini to‘lash vaqtincha to‘xtatilgan, 
keyinchalik fakat 30 foiz atrofida to‘langan va har bir kishiga 60 nemis markasi 
miqdorida nafaqa ajratilgan. Natijada davlatning reyxs markasidagi qarzi, 
mamlakatda bo‘lgan disbalans tugatilgan va shu yo‘l bilan inflyatsiyaning o‘sish 
templari to‘xtatilgan. 
―Shok yo‘li‖ bilan davolash Yaponiyada 1949-50 yillarda o‘tkazilgan va u 
―Dodj rejasi‖ degan nomni olgan. Bu rejaga asosan Yaponiyada inflyatsiyaga 
qarshi juda qattiq chora-tadbirlar amalga oshirilgan. Erkin bahoga o‘tish bilan bir 
vaqtning o‘zida er islohoti o‘tkazildi, byudjet kamomadini yo‘qotish yo‘llari ishlab 
chiqildi. Yaponiyada mavjud zarar bilan ishlovchi korxonalarga davlat tomonidan 
beriladigan subsidiya bekor qilindi, korxona, tashkilotlarga kredit berish shartlari 
mukammallashtirildi, aholi jamg‘armalari ishlatilmasdan qotirib qo‘yildi. 
Iqtisodni ―shok yo‘li‖ bilan davolash Sharqiy Evropa mamlakatlari - 
Yugoslaviya, Polsha kabi mamlakatlarda ham qo‘llanilgan. ―Shok yo‘li‖ bilan 
davolash iqtisodiy siyosati 1989 yilning oxirlarida Polshada qo‘llanilgan bo‘lib, ish 

---

159 
haqi vaqtinchalik ko‘tarib qo‘yilgan holda, baholar erkinlashtirilgan. Natijada 1990 
yilning boshlariga kelib Polshada tovarlar mo‘l-ko‘lchiligi vujudga kelib boshladi 
va tovarlar bahosining bir necha barabor oshishi natijasida inflyatsiya suratlari 
sekinlashishiga erishildi. Polshada bu iqtisodiy tadbirning o‘tkazilishi aholining 
yashash sharoitini ancha qiyinlashtirdi va ishsizlar sonini ko‘paytirdi.