Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

operatsion sikli
– firma dastlab o‘z inventarini sotib 
olgan va mahsulotlarini sotib bo‘lgan davrlar oralig‘idagi vaqt 
o‘rtacha uzunligiga teng. Firmaning ish sikli – uning dastlabki 
inventar xarididan toki u o‘z mahsulotini sotishdan tushgan pulni 
olgunga qadar o‘tgan davrga teng. Agar firma o‘z inventari qiymatini 
naqd pul bilan to‘lasa, bu davr firmaning pul sikli bilan mos tushadi. 
Shunga qaramasdan, aksariyat firmalar o‘z inventarlarini qarzga 
olishadi, bu esa pul investitsiya qilish va mazkur investitsiyadan pul 
mablag‘i olish o‘rtasidagi vaqtni qisqartiradi. 
16.2. Aylanma kapitalni boshqarishda tijorat krediti 
qo‘llanilishi
 
Qachonki firma mijozga tovar uchun pulni keyinroq to‘lashiga 
ruxsat bersa, u firma debitorlik qarzi, mijoz uchun kreditorlik qarzini 
yuzaga keltiradi. Debitorlik qarzi kreditga savdo qilish bo‘lib, bu 
firmaning keyinchalik oladigan to‘lovini bildiradi. Kreditorlik qarzi 
balansi esa shunday mablag‘ki, u bo‘yicha firma mahsulot yetkazib 
beruvchilarga ulardan olgan tovarlari uchun hali pul to‘lamaganligini 
bildiradi. Firma o‘z mijozlari uchun taklif qiladigan qarzga tovar olish 
taklifi – tijorat krediti deb ataladi. Albatta firma o‘z sotgan tovari 
uchun faqat naqd pul olishni istaydi, ammo bunday siyosat raqobat 
sharoitida mijozlarni yo‘qotishga olib keladi. Ushbu bo‘limda biz 
menejerlarning samarali kredit siyosatini belgilash uchun tijorat 
kreditining zarar va foydasini qanday taqqoslashlarini ko‘rib 
chiqamiz. 
Tijorat krediti muddatlari qanday belgilanishini tushunish uchun 
keling bir qancha misollarni ko‘rib chiqsak. Agar mahsulot yetkazib 
beruvchi o‘z mijozlariga "Net 30" (sof 30) muddatini taklif qilsa, bu 
hisob taqdim etilganidan boshlab 30 kun ichida to‘lov amalga 
oshirilishini bildirmaydi. Aslini olganda, mahsulot yetkazib beruvchi 

---

- 
246 - 
mijozga o‘z pulini qo‘shimcha 30 kun ichida foydalanish imkonini 
beradi. (E’tibor bering, "30" sehrli son emas, schyot-fakturada to‘lov 
muddatini ko‘rsatuvchi "Net 40", "Net 15" yoki muddatga ishora 
qiluvchi boshqa har qanday raqam ko‘rsatilishi mumkin). 
Ba’zan sotuvchi firma sotib oluvchi firmaga agar to‘lovni 
vaqtliroq amalga oshirsa chegirma (diskont) taklif qilishi mumkin. 
Ya’ni "2/10, Net 30" belgilari shuni bildiradiki, agar firma tovar 
uchun 10 kun ichida pul to‘lasa, 2% chegirma oladi, aks holda to‘liq 
summa 30 kun ichida to‘lanishi kerak. Firmalar mijozlarni vaqtliroq 
to‘lashga rag‘batlantirish uchun chegirmalar taklif qilib turishadi va 
buning natijasida firma tovari pulini keyinroq oladi. Shunga 
qaramasdan, chegirma summasi firma xarajatlarini ifodalaydi, chunki 
firma sotgan mahsuloti uchun pulni to‘liq miqdorda ola olmaydi. 
Sof raqobatli bozorda tijorat krediti moliyalashning yana bir turi 
hisoblanadi. Mukammal bozorning Modilyani-Miller shartlari asosida 
kreditor va debitor qarzlari miqdori summasining ahamiyati yo‘q. 
Aslini olganda, mahsulot sotish bozorlari unchalik raqobatli emas, shu 
bois, firmalar o‘z tijorat kredit opsionlaridan samarali foydalangan 
holda o‘z qiymatini maksimallashtirishi mumkin. 
Tijorat kreditining qiymati (xarajati).
 
Tijorat krediti, mohiyatan, 
sotuvchi firmadan uning mijoziga berilgan qarz hisoblanadi. Narx 
chegirmasi foiz stavkasini ifodalaydi. Ko‘pincha, firmalar savdo kre-
ditlari mijozlari uchun narx chegirmasi tarzidagi jozibador foiz 
stavkalarini taklif qiladi. Shu bois, moliyaviy menejerlar tijorat 
kreditlarini amalda qo‘llash uchun uning muddatlarini hisoblab 
chiqishlari lozim. 
Qanday qilib tijorat kreditining foiz stavkasini hisoblab chiqish 
mumkin? Tasavvur qilaylik, firma o‘z mahsulotini 100 dollarga 
sotadi, ammo mijozlarga “2/10, Net 30” sharti bo‘yicha taklif qiladi. 
Mijoz dastlabki 10 kun davomida hech narsa to‘lashi shart emas, shu 
bois, u mazkur davr uchun foydasi yo‘q kredit hisoblanadi. Agar 
mijoz chegirmadan foydalanib, 10 kun ichida to‘lasa, u mahsulot 
uchun faqat 98 dollar to‘laydi xolos. Sotuvchi firmaga xos chegirma 

---

- 
247 - 
xarajati – sotish narxi chegirma foizi davriga teng bo‘ladi. Bunday 
holatda u 0,02 * $ 100, yoki 2 dollarga tengdir. 
10 kun ichida to‘lash o‘rniga, xaridor 98 dollardan qo‘shimcha 20 
kun foydalanishi mumkin bo‘ladi. (30 - 10 = 20). Qarzning 20 kun 
ichidagi foiz stavkasi $ 2 / $ 98 = 2,04 %ga teng. 365 kunlik yilda bu 
stavka muddat 20 kundan oshganda samarali yillik stavka: 
EAR = (1.0204)
365/20
- 1 = 44.6 foizga teng bo‘ladi. 
Shunday qilib, firma chegirmani qabul qilmasdan, samaraliroq 
yo‘l tutib, 2.04% ni to‘laydi va 20 kunga pul qarz oladi go‘yo, natijada 
bu pulning samarali yillik foiz stavkasi 44,6% ga teng bo‘ladi. Agar 
firma bankdan bundan ham past foiz stavkasida kredit olishning ilojini 
topa olsa, yaxshisi ta’minotchi (mahsulot yetkazib beruvchiga) tovar 
uchun pulni vaqtida to‘lab, mukofot chegirmasiga ega bo‘lgan ma’qul. 
Tijorat kreditining samarali qiymatini baholash bo‘yicha misol 
ko‘rib chiqamiz. Sizning firmangiz o‘z ta’minotchisidan “1/15, Net 
40” shartida mahsulotlar sotib oladi. Agar u taklif etilgan chegirmadan 
foydalanmasa, uning yillik samarali xarajati qanchaga teng bo‘ladi? 
Yechim: Chegirma 1%ni tashkil etgani bois, $ 100 evaziga firma 
15 kunda $ 99 to‘lashi, yoki 40 kun ichida $ 100 to‘lashi lozim. 25 
kunlik (40–15) farq inobatga olinsa, bu shart asosidagi kredit samarali 
yillik foiz stavkasi - (100/99)365/25 - 1 = 15.8 %ga teng. 
Tijorat kreditining foydalari. Bir qator sabablarga ko‘ra, tijorat 
krediti fondlar uchun jozibador manba bo‘la olishi mumkin. 
Birinchidan, tijorat krediti sodda va foydalanish uchun qulay, shu bois 
boshqa muqobil moliyalash vositalariga nisbatan juda past operatsion 
xarajatlarga ega. Oddiy misol, siz bankdan kredit olgan kabi har xil 
qog‘ozlarni to‘ldirib o‘tirmaysiz. Ikkinchidan, u anchayin moslashuv-
chan moliya manbasi bo‘lib, undan xohlagan shaklda foydalanish 
mumkin. Va nihoyat, ba’zi hollarda u mablag‘ olishga boshqa 
imkoniyati yo‘q firmalar uchun yagona moliyalash manbasi bo‘lib 
xizmat qiladi. 
Tijorat kreditlari standart kreditlarga qarshi. Qaysi biri yaxshiroq. 
Agar kompaniyalar nega tijorat kreditiga qiziqishini bilsangiz, 
hayratda qolishingiz tayin! Nima bo‘lganda ham, ko‘pchilik 

---

- 
248 - 
kompaniyalar banklar bo‘lmasada, ammo nega ular kreditlar bilan 
shug‘ullanishadi? Ularning bunday istaklariga bir necha sabablar bor. 
Avvalo bozordan ko‘ra past narxda kreditlash imkoniyati ba’zi 
mijozlar uchun xizmatlar haqini pasaytirish imkonini beradi. Misol 
tariqasida avtomobil ishlab chiqaruvchilarini ko‘rib chiqaylik. Moliya 
bo‘limi hamma avtomobillar narxini past ushlamasdan, ular yomon 
kredit imkoniyatiga ega mijozlarni qiziqtiruvchi, ammo yaxshi kredit 
imkoniyatiga ega xaridorlar uchun jozibador bo‘lmagan kredit 
shartlarini ishlab chiqishadi. Shu tariqa, yomon kredit imkoniga ega 
xaridolrlar chegirma narxlarda mahsulot sotib olishga imkoniyatlari 
etadi. 
Ikkinchidan, mahsulot yetkazib beruvchi o‘z mijozi bilan 
aloqalarni saqlab qoladi, mijozining kredit imkoniyatlari haqida 
bankdagilardan ko‘ra ko‘proq ma’lumotga ega bo‘ladi. Shu bilan 
birga, mahsulot yetkazib beruvchi agar tovar puli o‘z vaqtida 
to‘lanmasa, keyin boshqa tovar yetkazib bermaslik ehtimoli bilan 
“qo‘rqitib”, mijoz to‘lovlari ishonchlilik darajasini ham oshirib boradi. 
Va nihoyat, xaridor defolt bo‘lgan taqdirda, ta’minotchi tovarlarni 
garov sifatida ushlab qolishi mumkin. Bu kabi inventarizatsiya 
begonadan ko‘ra mijoz bilan bevosita ishlaydigan ta’minotchilar, 
jumladan, sanoatdagi ta’minotlar uchun juda katta ahamiyatga ega. 
Firmaning kreditor va debitor qarzlari davomiyligi muddatiga 
hissa qo‘shuvchi omillardan biri bu naqd pul berilganidan boshlab, pul 
haqiqatda firma hisobiga tushgan payt orasidagi kechikishdan iborat. 
Bunday kechikish aylanma kapitalga bo‘lgan talabga o‘z ta’sirini 
ko‘rsatadi.