Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Debitorlik qarzlari bo‘yicha muddatlar jadvali 
 
To‘lov 
kechikkan 
kunlar 
Hisoblar soni 
Hisoblar foizi 
(%) 
To‘lanmagan 
summa ($) 
To‘lanmaslik 
foizi (%) 
 
1-15 
220 
38.6 
530,000 
33.1 
16-30 
190 
33.3 
450,000 
28.1 
31-45 
80 
14.0 
350,000 
21.9 
46-60 
60 
10.5 
200,000 
12.5 
60+ 
20 
3.5 
70,000 
4.4 
570 
100 
1,600,000 
100,0 
Agar jadvalning pastki qismi “og‘irlashib” ketgan bo‘lsa, ya’ni 
jadvalning quyi qismidagi foizlar o‘sib borsa, tez orada kredit 
siyosatini qayta ko‘rib chiqishi lozim bo‘ladi. Jadval, shuningdek, 
to‘lovlar tahlili bilan to‘ldiriladi. Shuningdek, firma har oy oxirida 
jamlaydigan oylik savdolar ulushi to‘g‘risidagi ma’lumot ham tahlil 
uchun zarur. O‘tgan davr mobaynidagi ma’lumotlarni o‘rganib, firma 
shuni anglashi mumkinki, uning savdolarining 10%, qoidaga ko‘ra, 
savdo oyi mobaynida yuz beradi, 40% savdodan keyingi oyda, 25% 
savdodan ikki oy o‘tgach, 20% savdodan uch oy o‘tgach, 5% 
savdodan 4 oy o‘tgach qayd etiladi. Menejment ushbu normal 
to‘lovlar strukturasini joriy yildagi to‘lovlar strukturasi bilan 
solishtirishi lozim. To‘lovlar strukturasini tushunish, shuningdek, 
firma aylanma kapitali talablarini oldindan bilishga yordam beradi. 
16.4. Kreditorlik qarzlarini boshqarish 
Firma kreditorlik hisobidan foydalanib, qarz olishni tanlashiga 
sabab - tijorat kreditining boshqa moliyalashtirish manbalariga 

---

- 
252 - 
nisbatan arzonroqligi bilan izohlanadi. Tijorat kreditining xarajati 
kredit shartlariga bevosita bog‘liq. Qancha yuqori chegirma taklif 
qilinsa, kredit xarajati shunchalik katta bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlangan 
chegirma qisqa muddatli kredit taklif etilganda balandroq bo‘ladi. 
Kompaniya ikkita turli xil ta’minotchining qaysi biridan tijorat krediti 
olishni tanlaganda, tabiiyki, eng arzoniga murojaat qiladi. Yana shuni 
qo‘shimcha qilish kerakki, firma iloji boricha qarzni uzish 
muddatining eng oxirgi kunida to‘lovni amalga oshiradi. Misol uchun, 
agar chegirma tatbiq etiladigan muddat - 10 kun bo‘lsa va firma 
chegirmadan foydalansa, to‘lov 10 kun ichida amalga oshirilishi 
lozim, 2 kun ichida emas. Agar chegirma qabul qilinmasa va “2/10, 
Net30” shartlariga muvofiq harakat qilinsa, to‘lov 30-kuni amalga 
oshiriladi, 16-kuni emas. Toki ta’minotchilar bilan munosabatlar 
buzilmas va o‘rtadagi munosabatlarga putur yetmas ekan, firma o‘z 
pulini iloji boricha saqlab qolishi va ularni o‘ziga ishlashga majbur 
qilishi lozim. Mazkur bo‘limda biz firmalar o‘z kreditorlik 
qarzdorliklarini nazorat qilish uchun foydalaniladigan ikkita uslubni 
ko‘rib chiqamiz. 
Kreditorlik qarzlarining qaytarilish kunlarini aniqlash. Bu ham 
debitorlik qarzlari bilan muomalaga o‘xshab ketadi. Firma qarzlari 
yuzasidan to‘lovlarni eng optimal vaqtda amalga oshirishi uchun 
o‘zining kreditorlik qarzdorligi holatini monitoring qilib borishi kerak. 
Bunda to‘lov muddati kechikayotgan kreditorlik qarzlari kunlarini 
hisoblab chiqarish va ularni kredit muddatlariga solishtirish kerak. 
To‘lanmagan kreditorlik qarzlari muddati – bu balansdagi kreditorlik 
qarzi yuzaga kelgan muddat va to‘lov muddati orasidagi farqdan kelib 
chiqib aniqlanadi. Agar kreditorlik qarzi yuzaga kelganiga 40 kun 
bo‘lgan bo‘lsa va kredit sharti “2/10, Net30” bo‘lsa, firma umuman 
olganda bu to‘lovni kechiktirish mumkin deb hisoblaydi va 
ta’minotchi bilan yuz berishi mumkin bo‘lgan muammolarga risk 
qiladi va aksincha, kreditorlik qarzi yuzaga kelgan muddat 25 kunni 
tashkil etsa, firma chegirmani olmagan hisoblanadi va qolgan 5 
kunning oxirgi sanasida to‘lovni amalga oshiradi. 

---

- 
253 - 
Muddati o‘tgan kreditorlik qarzini boshqarish ham qarzdor 
oldidagi murakkab masalalardan biri hisoblanadi. Ayrim firmalar 
to‘lovlarni amalga oshirish vaqtini inobatga olmaydilar va ularni 
kechiktirib to‘laydilar. Bu amaliyotda muddati o‘tgan kreditorlik qarzi 
deyiladi. Masalan, 2/10, Net 30 ko‘rsatkichlari berilgan taqdirda, 
firma 45 kun o‘tmaguncha to‘lovni amalga oshirmaslikni tanlashi 
mumkin. Ushbu amallar natijasida tijorat kreditining xarajatlari 
kamayadi. Chunki firma tomonidan mablag‘larni ishlatish muddati 
uzayadi. Kredit stavkasi ushbu davr mobaynida bir xil bo‘lishi bilan 
bir qatorda $2/$98=2.04 foiz, firma hozirda $98 AQSH dollarini 35 
kun mobaynida imtiyozli davrdan tashqari muddatda ishlatadi, 
vaholanki tijorat krediti shartlariga muvofiq ushbu muddat 20 kun etib 
belgilab qo‘yilgan. 
Tijorat krediti bo‘yicha muddati o‘tgan muddati o‘tgan kreditorlik 
qarzi qiymatini aniqlash bo‘yicha misol ko‘rib chiqamiz.
Agarda firma kreditorlik qarzdorligini 60 kungacha cho‘zsa, 1/15, 
Net 40 shartlarda berilgan Kreditning eng maqbul yillik qiymati 
qanday bo‘ladi? 
Kredit foizi berilgan davr uchun $1/$99=1.01 foiz. Agar firma 
to‘lovni 60-kungacha kechiktirsa, u mablag‘lardan imtiyozli davrdan 
tashqari 45 kun davomida foydalanadi. 365/45=8.11 45 kunlik davr 
bir yil ichida. Shunday qilib, maqbul yillik foizlar quyidagicha 
(1.0101)8.11 – 1 =8.49%. 
Shuningdek firmalar to‘lovni o‘ttizinchi kuni amalga oshirib, 
faqat chegirmali narxni to‘lashlari mumkin. Ayrimlar faqat chegirmali 
narx to‘lovini amalga oshirishi mumkin va hatto o‘ttizinchi kundan 
keyin ham to‘lashlari mumkin. Ushbu harakatlar bir tomondan tijorat 
kreditining yillik foizlari kamaytirsa, ikkinchi tomondan firma ushbu 
harakatlar natijasida qo‘shimcha xarajatlarga ham duch kelishi 
mumkin. Yetkazib beruvchilar naqd pulda ishlar / xizmatlar yetkazib 
berilganda to‘lash yoki naqd pulda oldindan to‘lash kabi shartlarni 
joriy qilish orqali to‘lovlarni doimiy ravishda kechiktirib amalga 
oshiradigan firmalarga nisbatan chora ko‘rishlari mumkin. To‘lovlarni 
kechiktirgan firma ushbu holatda qo‘shimcha harajatlarga duch keladi 

---

- 
254 - 
hamda to‘lovlarni amalga oshirish uchun yetarlicha naqd pulga ega 
bo‘lish uchun kredit olish masalasida bank bilan muzokara qilishiga 
to‘g‘ri kelishi mumkin. Yetkazib beruvchi shu bilan birga huquqbuzar 
mijoz bilan biznes munosabatlarga chek qo‘yishi, mijoz esa boshqa 
manba izlashi, u esa nisbatan qimmatli yoki sifati past bo‘lishi 
mumkin. Firma kredit reytingining pastligi boshqa istalgan yetkazib 
beruvchi bilan yaxshi shartlarda mahsulotlarni sotib olishga 
qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Bundan tashqari, firma sotuvning 
shartlariga uzil-kesil rozi bo‘lganidan so‘ng, kelishilgan shartnoma 
shartlarini buzish ko‘pchilik odamlar ongida biznes etikasiga to‘g‘ri 
kelmaydigan munosabatlarni shakllantiradi.