Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti
Yüklə 15,56 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
8.4. Qarz mablag
ʻ lari hisobiga moliyalashtirishda lizing munosabatlari Mamlakatimizda lizing munosabatlari Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, “Lizing toʻgʻrisida”gi qonuni va boshqa tegishli qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Lizing – moliyaviy ijaraning alohida turi boʻlib, unda lizing beruvchi lizing oluvchining topshirigʻiga binoan sotuvchidan lizing shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing obyektini) mulk qilib oladi va uni lizing oluvchiga shu shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun oʻn ikki oydan ortiq muddatga beradi. Bunda lizing shartnomasi quyidagi talablardan biriga javob berishi kerak: - lizing shartnomasi muddati tugagach, lizing obyekti lizing oluvchining mulki boʻlib oʻtishi; - lizing shartnomasining muddati lizing obyekti xizmat muddatining sakson foizidan ortig‘ini tashkil etishi yoki lizing obyektining lizing shartnomasi tugaganidan keyingi qoldiq qiymati uning boshlangʻich qiymatining yigirma foizidan kam boʻlishi; - lizing shartnomasi davri uchun lizing toʻlovlarining joriy diskontlangan (hisobga olingan) qiymati lizing obyektining lizingga topshirish paytidagi joriy qiymatining toʻqson foizidan ortiq boʻlishi. - 122 - Joriy diskontlangan (hisobga olingan) qiymat buxgalteriya hisobi toʻgʻrisidagi qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadi. Lizing uch taraflama (sotuvchi – lizing beruvchi – lizing oluvchi) yoki ikki taraflama (lizing beruvchi – lizing oluvchi) lizing shartnomasi boʻyicha amalga oshiriladi. Lizing beruvchi va sotuvchi oʻrtasida ikki taraflama lizing shartnomasi tuzilayotganida qoʻshimcha ravishda lizing obyektining oldi-sotdi shartnomasi tuziladi. Tadbirkorlik faoliyati uchun foydalaniladigan iste’mol qilinmaydigan har qanday ashyolar, shu jumladan, korxonalar, mulkiy komplekslar, binolar, inshootlar, uskunalar, transport vositalari hamda boshqa koʻchar va koʻchmas mulk lizing obyektlari boʻlishi mumkin. Yer uchastkalari va boshqa tabiiy obyektlar, shuningdek, muoma- ladan chiqarilgan yoki muomalada boʻlishi cheklangan boshqa mol- mulk lizing obyektlari boʻlishi mumkin emas. Lizing beruvchi, lizing oluvchi va sotuvchi lizing subyektlaridir. Lizing obyekti lizing oluvchining krediti (qarzi) hisobidan olingan taqdirda, aniq lizing obyektiga nisbatan lizing beruvchining kreditori va lizing oluvchi bir shaxs timsolida ish koʻrishiga yoʻl qoʻyilmaydi. Lizing uning uchta subyekti ishtirok etadigan toʻgʻridan-toʻgʻri shaklda ham, lizing oluvchi va sotuvchi boʻlib bir shaxsning oʻzi ishtirok etadigan qaytariladigan shaklda ham amalga oshirilishi mumkin. Lizing oluvchi lizing beruvchi oldida lizing shartnomasi yuzasidan javobgar boʻlib qolgani holda, lizing shartnomasi boʻyicha olgan lizing obyektini lizing beruvchining yozma roziligi bilan vaqtinchalik egalik qilish va foydalanish uchun uchinchi shaxsga qoʻshimcha lizingga topshirishga haqli. Bunda amaldagi qoidalar qoʻshimcha lizing shartnomasida qoʻshimcha lizing beruvchiga, qoʻshimcha lizing oluvchiga va sotuvchiga nisbatan muvofiq ravishda lizing beruvchiga, lizing oluvchiga va sotuvchiga boʻlganidek qoʻllaniladi. - 123 - Qoʻshimcha lizing shartnomasining amal qilish muddati lizing shartnomasining amal qilish muddatidan ortiq boʻlishi mumkin emas. Lizing obyekti lizing oluvchi balansida hisobga olinadi va lizing muddati davomida amaldagi soliq qonunchiligiga koʻra yuridik shaxslar mol-mulk soligʻidan ozod qilinadi. Lizing faoliyati lizing beruvchi tomonidan oʻz mablagʻlari va jalb etilgan mablagʻlar hisobidan lizing obyektining sotib olinishi va uni lizing shartnomasi boʻyicha lizing oluvchiga berilishi borasidagi investitsiya faoliyati turidir. Lizing shartnomasi yozma shaklda, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tuziladi. Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 27-bobida shartnomalarni tuzish tartibi nazarda tutilgan. Lizing shartnomasi shartnoma taraflaridan birining talabiga koʻra, lizing obyekti boʻyicha tuziladigan bitimlar qonunga muvofiq notarial tasdiqlanishi talab qilinadigan hollarda notarial tasdiqlanishi lozim. Bunda Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga muvofiq avtomototransport vositalari va koʻchmas mulk bilan bogʻliq alohida bitimlarning notarial tasdiqlanishi talab etiladi. Quyidagilar lizing shartnomasining muhim shartlari hisoblanadi: - lizing obyektining tavsiflanishi (lizing obyektining miqdori, sifati, roʻyxati, shartnoma qiymati va boshqa koʻrsatkichlari) va shartnoma umumiy summasining koʻrsatilishi; - taraflarning lizing obyektini olish va berish bilan bogʻliq majburiyatlari; - lizing obyektini berish tartibi, shu jumladan lizing obyektini yetkazib berish, montaj qilish va foydalanishga topshirish tartibi; - lizing toʻlovlarini toʻlash shartlari, miqdorlari, muddatlari va tartibi; - lizing obyektidan foydalanish, uni saqlab turish va ta’mirlash yuzasidan taraflarning majburiyatlari; - shartnomaning amal qilish muddati; - sotuvchi va lizing obyektini tanlash uchun mas’ul tarafning koʻrsatilishi. - 124 - Taraflarning kelishuviga binoan lizing shartnomasiga quyidagi shartlar kiritilishi mumkin: - lizing obyektini sotib olish tartibi va muddatlari; - lizing shartnomasini oʻzgartirish va bekor qilish; - lizing obyektini sugʻurta qilish; - fors-major holatlar; - lizing beruvchi tomonidan qoʻshimcha xizmatlar koʻrsatish bilan bogʻliq holatlar; - lizing subyektlari tomonidan lizing shartnomasi shartlariga rioya etilishini nazorat qilish tartibi va boshqalar. Lizing shartnomasini oʻzgartirish va bekor qilish qonunchilikda belgilangan tartibda tomonlar kelishuviga binoan amalga oshirilishi mumkin. Lizing amaliyotida lizing beruvchi quyidagi huquqlarga ega: - lizing oluvchining lizing obyektidan qanday sharoitlarda foyda- lanayotganligini va uni belgilangan maqsadiga muvofiq ishlatayot- ganligini lizing shartnomasi shartlariga muvofiq nazorat qilish; - lizing oluvchining roziligi bilan lizing obyekti va uning sotuvchisini tanlash; - qonun hujjatlarida yoki lizing shartnomasida nazarda tutilgan hollarda va tartibda lizing oluvchidan lizing obyektini talab qilib olish; - lizing oluvchi lizing shartnomasini jiddiy tarzda buzgan taqdirda barcha lizing toʻlovlarini muddatidan ilgari toʻlashni yoxud yetkazilgan zararni undirib olish yoki lizing obyektini qaytib olgan tarzda shartnomani bekor qilishni talab etish. Agar lizing obyekti lizing beruvchining aybi bilan yetkazib berilmagan boʻlsa yoki lizing shartnomasi shartlariga nomuvofiq boʻlsa, lizing beruvchi lizing oluvchining roziligi bilan oʻzi lozim darajada bajarmagan lizing shartnomasi shartlarini tuzatib bajarishga yoki lizing oluvchiga boshqa lizing obyektini taklif etishga haqli. Lizing beruvchi oʻz zimmasiga quyidagi majburiyatlarni olishi shart: - lizing shartnomasi boʻyicha mol-mulkni olishi va uni lizing oluvchiga egalik qilish hamda foydalanish uchun berishi; - 125 - - lizing oluvchi uchun mol-mulk olayotganda mol-mulk muayyan shaxsga lizingga berishga moʻljallanganligini sotuvchiga ma’lum qilishi; - lizing obyektini, agar shartnomada shunday shartlar nazarda tutilgan boʻlsa, saqlab turish, ta’mirlash va unga texnik xizmat koʻrsatish boʻyicha lizing oluvchi oldida oʻz zimmasiga olingan majburiyatlarni oʻz vaqtida va toʻliq bajarishi. Oʻz navbatida, lizing oluvchi quyidagi huquqlarga ega: - lizing obyektini mustaqil aniqlash va sotuvchini tanlash; - lizing beruvchidan lizing shartnomasini bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik tufayli yetkazilgan zarar qoplanishini talab qilish; - sotuvchiga lizing obyekti oldi-sotdi shartnomasidan kelib chiquvchi talablarni, jumladan uning sifati va butligi, topshirish muddati, kafolatli ta’mirlashi va hokazolar xususida talablar qoʻyish; - lizing obyekti yetkazib berilmagan, toʻliq yetkazib berilmagan, yetkazib berish muddati oʻtkazib yuborilgan yoki sifati talab darajasida boʻlmagan lizing obyekti yetkazib berilgan taqdirda, agar shartnomada boshqacha qoida nazarda tutilgan boʻlmasa, lizing toʻlovlari toʻlashni kechiktirish, yetkazib beriladigan lizing obyektidan voz kechish va lizing shartnomasining bekor qilinishini talab etish; - lizing shartnomasi muddatidan oldin bekor qilingan taqdirda, oʻzi ilgari avans sifatida toʻlagan toʻlovlarni lizing obyektidan foydalanishdan olingan foydaning qiymatini chegirib tashlagan holda, qaytarib berishni talab qilish. Uchinchi shaxs undiruvni lizing obyektiga qaratganda lizing oluvchi lizing shartnomasini bekor qilish va lizing obyektini mulk qilib olish bilan bir paytda lizing shartnomasi boʻyicha tegishli lizing toʻlovlari qoldigʻini lizing beruvchining qolgan davrda oladigan daromadini chegirib tashlagan holda bir yoʻla toʻlashga haqli. Lizing oluvchi: - lizing obyektini qabul qilib olishi va undan lozim darajada foydalanishi, uni shartnoma shartlariga muvofiq saqlab turishi; - 126 - - lizing toʻlovlarini oʻz vaqtida toʻlab turishi, agar lizing shartnomasida boshqacha tartib belgilanmagan boʻlsa, lizing obyektini oʻz hisobidan joriy ta’mirlashi, uni saqlab turishga doir boshqa xarajatlar qilishi shart. Lizing shartnomasi bekor qilinganda lizing oluvchi lizing obyektini lizing beruvchidan qanday holatda olgan boʻlsa, shunday holatda, normal eskirish va taraflarning kelishuvida shartlashilgan oʻzgarishlarni hisobga olgan holda qaytarishi shart. Lizing oluvchining lizing obyektini ta’mirlash va unga texnik xizmat koʻrsatishga doir huquqi va majburiyati sotuvchi bilan alohida tuzilgan shartnomada belgilanishi mumkin. Lizing obyektining oldi-sotdi shartnomasi lizing beruvchi va sotuvchi oʻrtasida tuzilib, unga koʻra lizing beruvchi lizing oluvchining topshirigʻiga binoan lizing obyektini keyinchalik lizing oluvchiga berish uchun oʻz mulki qilib oladi. Lizing obyekti oldi-sotdi shartnomasini tuzish paytida lizing be- ruvchi lizing obyekti qaysi maqsadda olinayotganligidan sotuvchini oldindan xabardor qilishi, buni oldi-sotdi shartnomasida qayd etishi shart. Lizing shartnomasining amal qilish muddati tugagunga qadar barcha lizing toʻlovlari lizing beruvchining lizing shartnomasi muddati tugagunga qadar qolgan davrda oladigan daromadi chegirib tashlangan holda toʻlangan taqdirda, agar lizing shartnomasida boshqacha qoida nazarda tutilgan boʻlmasa, lizing obyektiga boʻlgan mulk huquqi lizing oluvchiga oʻtishi mumkin. Lizing oluvchi bankrot boʻlgan va uning mol-mulki davlat organlari tomonidan roʻyxatga olingan yoki musodara qilingan taqdirda, lizing obyekti lizing oluvchining umumiy mol-mulkidan ajratiladi va lizing beruvchiga qaytarilishi lozim, u mol-mulkni oʻz xohishiga koʻra tasarruf etishi mumkin. Yoʻqolish, oʻgʻirlash, shikastlanish, buzilish va barvaqt eskirish xavfi bilan bogʻliq boʻlgan tarzdagi har qanday yetkazilishi mumkin boʻlgan zarardan lizing obyektini sugʻurtalash taraflarning kelishuviga - 127 - binoan amalga oshiriladi. Bunday kelishuv boʻlmagan taqdirda, lizing oluvchi lizing obyekti sugʻurtasi uchun javobgar boʻladi. Lizing obyekti bilan bogʻliq barcha xavflar, shu jumladan, uning tasodifan yoʻqolishi yoki tasodifan buzilishi, shuningdek, oʻgʻirlanishi, barvaqt eskirishi, shikastlanishi xavflari lizing shartnomasida nazarda tutilgan tartibda lizing oluvchiga oʻtadi. Xavflar lizing oluvchiga oʻtgan daqiqadan e’tiboran lizing oluvchi lizing obyekti har qanday tarzda yoʻqolishi yoki shikastlanishi uchun lizing shartnomasi amal qiladigan muddat davomida javobgar boʻladi. Lizing beruvchi lizing oluvchining oldindan roziligini olmay turib, lizing obyektidan garov sifatida foydalanish huquqiga ega emas. Oʻz navbatida, lizing oluvchi ham lizing obyektini garov sifatida ishlatishga haqli emas. Lizing toʻlovlari lizing beruvchiga lizing obyekti qiymatining lizing oluvchi tomonidan qoplanishidan, shuningdek, lizing beruvchining foizli daromadidan iborat boʻladi. Lizing toʻlovlari shartnomaning butun amal qilish muddatiga taqsimlanadi va boʻlib-boʻlib toʻlanadi. Lizing toʻlovlarining miqdorlari va davriyligi lizing shartnomasi bilan belgilanadi. Lizing beruvchi tomonidan lizing oluvchidan pul summasini talab qilib olish va lizing obyektini olib qoʻyish tartibi ham mavjud boʻlib, bunday holat shartnoma shartlari bajarilmagan holatlarda yuzaga kelishi mumkin. Lizingga oid masalalar Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 587-599 moddalarida ham aks ettirilgan. Yüklə 15,56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|