Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

8. Kredit bahosi tarkibiy jihatdan quyidagi xarajatlar 
hisobiga shakllanadi:
a) kredit foiz stavkasi va bank tomonidan belgilangan qoʻshimcha 
toʻlovlar, sugʻurta xarajatlari, kredit olish bilan bogʻliq biznesni 
tashkil etish xarajatlari; 
b) qayta moliyalash stavkasi, kredit stavkasi, sugʻurta mukofoti 
boʻyicha xarajatlar; 
d) biznes-reja tuzish bilan bogʻliq xarajatlar va kreditlar boʻyicha 
chegirmalar; 
e) foiz stavkasi, tashkiliy xarajatlar, kredit tanlovi boʻyicha 
xarajatlar.
9. Mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy holat, Markaziy bankning 
pul-kredit siyosati, qayta moliyalash stavkasining oʻzgarishi,
banklararo raqobat muhiti, kreditga boʻlgan talab darajasi, 

---

- 
188 - 
inflyatsiya darajasi, soliq yuki darajasi qaysi kapital bahosiga 
ta’sir etuvchi tashqi omillar hisoblanadi? 
a) kredit bahosiga; 
b) munitsipal obligatsiyalar bahosiga; 
d) imtiyozli aksiya bahosiga; 
e) oddiy aksiya bahosiga. 
10. Dividendlarni diskontlashning turli xil modellari (
DDM
),
kapital aktivlarni baholash modeli (
CAPM
), Modilyani – Miller 
modeli (MM), koeffitsientli model kabilar qaysi kapital bahosini 
aniqlashga xizmat qiladi; 
a) oddiy aksiyalar; 
b) imtiyozli aksiyalar; 
d) korporativ obligatsiyalar; 
e) kredit. 

---

- 
189 - 
XIII BOB. MOLIYAVIY AKTIVLARNI BAHOLASH 
MODELI
32
 
 
13.1. Moliyaviy aktivlarni baholash modelining
ishlab chiqilishi 
Investorlar investitsiya kiritayotgan moliyaviy aktivlarni 
baholashda moliyaviy aktivlarni baholash modeli (CAPM – capital 
asset pricing model) muhim va dunyo tajribasida keng qo‘llanilishi 
bilan ajralib turadi. Shundan kelib chiqqan holda quyida korporativ 
moliya amaliyotlarida mazkur modelning qo‘llanish xususiyatlari 
xususida 
to‘xtalib 
o‘tamiz. 
Mamlakatimiz 
iqtisodiyotining 
liberallashtirish jarayonida investorlar uchun yaratilayotgan qulay 
investitsion muhit va investitsion jozibadorlik muhim ahamiyat kasb 
etmoqda. Buning uchun mamlakatimizda investitsion munosabatlarni 
amalga oshirish va uning huquqiy tizmini tashkil etuvchi muayyan 
huquqiy asoslar yaratilgan. Qonun va qonunosti hujjatlarda 
investitsion munosabatlarga taalluqli barcha jarayonlarga va 
tushunchalarga aniqliklar kiritilgan. Shu bilan birga investitsion 
faoliyatni samarali tashkil qilish uchun korxonalar investitsion 
loyihalari bahosini hisoblab chiqish metodologiyasiga talab yuqori 
hisoblanadi.
Investitsion loyiha yoki boshqa moliyaviy aktivning kapital 
bahosini hisoblash uchun rivojlangan mamlakatlar amaliyotida keng 
qo‘llaniladigan model 1964-1966 yillarda bir-biridan mustaqil tarzda 
uchta amerikalik iqtisodchi olimlar – V. Sharp, J. Lintner va Ya. 
Mossin (
William Sharpe, John Lintner, Jan Mossin
)lar tomonidan 
ishlab chiqildi va moliyaviy aktivlarni baholash modeli (SARM-
32
Мазкур боб М.Зокиржоновнинг “Капитал активни баҳолаш модели” номли илмий 
мақоласи асосида тайёрланди (“Молия” илмий журнали, 2018 йил 1-сон. 120-125 
бетлар).

---

- 
190 - 
capital asset pricing model) deb nomlandi.
33
Mualliflar tomonidan ushbu modelda quyidagi cheklovchi shartlar 
belgilangan: bozor samarali hisoblanadi; aktivlar likvidli va bo‘linadi-
gan hisoblanadi; soliqlar, transaksion xarajatlar va bankrotlik mavjud 
emas; barcha investorlar teng kutilishga ega va o‘z foydasini 
maksimallashtirish maqsadida ratsional harakatlanishadi; risksiz 
stavkada kredit olish va qarz berish imkoniyati mavjud; daromadlilik 
faqat risk funksiyasi hisoblanadi; davr bir vaqt oralig‘i deb qaraladi; 
moliyaviy aktiv narxining o‘zgarishi oldingi narxlarga bog‘liq emas.
34
SARMda risk va kutilayotgan daromadlilikning o‘zaro 
bog‘liqlilik darajasini grafik yordamida kapital bozori chizig‘i 
(Capital Market Line) bilan tasvirlash mumkin. Ya’ni SML to‘g‘ri 
chizig‘i risk va kutilayotgan daromadlilik o‘rtasidagi bog‘liqlikni 
ifodalaydigan to‘g‘ri chiziq.
CML chizig‘ining xossasidan kelib chiqib uni quyidagi tenglama 
orqali ifodalasak bo‘ladi: 
y = a + bx,
 
bu yerda: 
u
– kutilayotgan daromadlilik;
a
– risksiz foiz stavka; 
b 
– SML chizig‘ining og‘ish burchagi;
x
– daromadliligi aniqlanayotgan i-nchi portfel riski. 
Risksiz foiz stavka (
𝑟
𝑓
) – risk mavjud emas deb qabul qilingan 
holdagi minimal daromadlilikni beruvchi foiz stavkasidir. Umuman 
olganda risksiz foiz stavka – bu, davlat uzoq-muddatli obligatsiyalari 
uchun belgilanadigan foiz ko‘rinishidagi daromadlilik hisoblanadi
35
.
SML to‘g‘ri chizig‘ining og‘ish burchagi esa daromadlilikni 
riskka nisbatini anglatadi. Bunda daromadlilik investorning qabul 
qilgan bir birlik riski uchun oladigan mukofot miqdorini tavsiflaydi. 
Ya’ni investor bozor portfeliga investitsiya kiritib, bozor riskini 
33
Шарп У., Александер Г., Бэйли Дж. Инвестиции. М.: Инфра-М, 2001. С. 258-310. 
34
Lintner J. «The Valuation of Risk Assets and the Selection of Risky Investmens in Stock 
Portfolios and Capital Budgets» – Review of Economics and Statistics, February. 1965. 
35
Robert Bruner, et al., “Best Practices in Estimating the Cost of Capital: Survey and 
Synthesis” Financial Practice and Education (1998): 13-28. 

---

- 
191 - 
zimmasiga olgani evaziga riskka mukofotni talab qiladi.
Bozor riski uchun mukofot – bu investorning bozorda risk qilishi 
natijasida olish mumkin bo‘lgan daromadlilik miqdorini o‘zida ifo-
dalaydi. Risk uchun mukofot bozordagi o‘rtacha daromadlilik darajasi 
(
𝐸(𝑟
𝑚
)
)dan risksiz foiz stavka(
𝑟
𝑓
)sini chegirish orqali hisoblanadi, 
ya’ni: 
𝐸(𝑟
𝑚
) − 𝑟
𝑓
(1).
 
Demak og‘ish burchagi bozor riski uchun mukofotni bozor 
portfeli riskiga nisbati orqali aniqlanadi, ya’ni quyidagicha: 
𝑏 =
𝐸(𝑟
𝑚
) − 𝑟
𝑓
𝜎
𝑚
(2).
Aktivga egalik qilish bilan bog‘liq risk ikkiga bo‘linadi: bozor 
riski va bozordan tashqari risk yoki diversifikatsiya qilinadigan risk.