O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

Buyuk turg’unlik va iqtisodiy fanning
Rivojlanishi. 

Sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarni larzaga solgan 1929 –

1933 yillardagi buyuk turg’unlik davri iqtisodiy fanning rivojlanishida katta rol
uynadi. 1929 yildan 1933 yilgacha AQShda ishsizlik darajasi 3%foizdan 25%
foizgacha oshdi. 1941 yilga qadar u 14,3 % foizdan (1937 yil) pastga tushmadi. 1937
– 1938 yillarda yangi iqtisodiy pasayish kuzatildi va u ikkinchi jahon urushiga kelib
to’xtatildi. Faqat 1942 yili ishsizlik darajasi 5 % foizdan pastga tushdi. Bunday
holatni dunyo hali ko’rgan emas.
Evropada ham inqiroz juda katta salbiy oqibatlarga olib keldi. Faol ish
faoliyatining pasayishi, tahminan, 1929 yil avgust oyidan boshlandi, sentyabrdan esa
u fond bozorida o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatdi. Oktyabrda fond bozori halokatga
uchradi. Bu vaziyat bank vahimasiga, o’z aktivining asosiy qismini qimmatli
qog’ozlarda saqlab turgan banklarning ommaviy bankrotlikka uchrashiga olib keldi
va natijada muomalada pul massasining keskin kamayishi kelib chiqdi. Bularning
hammasi ish faoliyatining pasayishini ancha kuchaytirdi. Ishlab chiqarishning real
hajmi keskin pasaydi.
Buyuk turg’unlik nafaqat erkin raqobatga va davlatning passiv roliga
asoslangan eski iqtisodiy tizimni halokatga olib keldi, balki yangi klassik
makroiqtisodiy nazariyani ham inqirozga uchratdi. Sodir bo’layotgan voqealar o’sha
davrda ko’pchilik iqtisodchilar ishongan narsalarga zid bo’lib chiqdi. Bozor
132 

iqtisodiyoti yangi sharoitga jiddiy o’zgarishlar qilish hisobiga moslasha oldi. Xuddi

shunday qayta, keskin o’zgarishlar iqtisodiy fanda ham yuz berdi. Bunday qayta
o’zgarish «keynscha inqilob» nomi bilan ataladi. Uning asosiy mohiyati – bozor
xo’jaligida iqtisodiyotni davlat tartiblashidir. J.M.Keyns va uning izdoshlari tavsiya
etgan davlatning iqtisodiyotga aralashuvi chora-tadbirlari iqtisodiyotda alohida
yo’nalish sifatida – keynschilik deb ataladi.
Atoqli ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keynsning 1936 yili chop etilgan «Ish
bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» asari iqtisodiyotni makro darajada
tahlil qilishda inqilobiy to’ntarish yasadi. J.M.Keynsning bu asarini tadqiqotchilar
A.Smitning «Odamlar boyligi…», K.Marksning «Kapital» asarlari bilan bir qatorga
qo’yadilar. U XX asrdagi eng atoqli iqtisodiy asarlardan biridir.