O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
3.8. Bank kreditlari va qarzga olingan mablag‘larni hisobga olish 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank krediti korxonalarning qarzga oladigan 
mablag‘larining muhim manbai bo‘lib hisoblanadi. Bozor munosabatlarini tartibga 

---

77 
soluvchi qonunlar ta‘sirida ko‘p tarmoqli davlat va tijorat banklari shakllanib, ular 
korxonalarning tashkiliy - huquqiy shakllaridan qat‘iy nazar hisob - kitob, kassa 
muomalalarini amalga oshirish bo‘yicha xizmat qiladi. 
Korxonalarning banklar bilan olib boriladigan kredit - hisoblashish 
munosabatlari ixtiyoriy asosda bo‘lib, ikkila tomonlarning manfaatdorligi asosida 
tuziladi. Kreditlar xo‘jalik hisobida turgan, mustaqil balansi va o‘z aylanma 
mablag‘lariga ega bo‘lgan korxonalarga, odatda, yiriklashtirilgan kredit obyektlari 
uchun beriladi. 
Hisob - kitob munosabatlari tamoyillari va talablarini inobatga olgan holda 
obyektlar uchun kredit berishdan subyektga, aniq yuridik va jismoniy shaxsga yoki 
iqtisodiy va ijtimoiy dasturlar majmuini kreditlashga o‘tish amalga oshirilmoqda. 
Banklar amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan va tomonlar bilan kelishilgan 
holda kreditni qaytarib berish, muddatlilik, to‘lovlik va ta‘minlanganlik tamoyillariga 
qat‘iy amal qilib beradi. Banklar faoliyatining huquqiy asosini qonuniy va boshqa 
me‘yoriy hujjatlar asosida tartibga solinadi.
16
Kredit berish va uni qaytarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha masalalar bank 
qoidalari va bank bilan kredit oluvchi korxonalar o‘rtasida tuzilgan shartnomalar 
asosida tartibga solinadi. Тuzilgan kredit shartnomalarda quyidagilar kelishib olinadi: 
kredit berish obyekti va kreditning muddati, kredit berish sharti, uni berish va 
qaytarish tartibi, majburiyatlarni ta‘minlash sharti, foiz stavkalari, ularni to‘lash 
tartibi, kredit berish va qaytarish bo‘yicha tomonlarning majburiyatlari, huquqlari va 
mas‘uliyati, hujjatlar ro‘yxati va ularni topshirish muddatlari va boshqa shartlar. 
Kredit olishda korxonalar bankka asoslangan ariza va unga quyidagi hujjatlarni 
ilova qilib kreditni qaytarilishini ta‘minlanishini tasdiqlovchi ta‘sis va boshqa 
hujjatlar topshiradi. 
Shartnoma tuzilmasdan bank korxonaning to‘lash qobilyatini sinchiklab 
tekshiradi. Buning uchun bank korxonadan olgan hujjatlardan va hisobotlardan 
foydalanadi, kerak bo‘lsa joylarda oldindan tekshiruv o‘tkaziladi. Agar bu 
hujjatlarning barchasi talabga javob bersa, bank xodimlari korxonaga kredit berishga 
qaror qiladi. Keyinchalik, xo‘jalik yurituvchi subyekt kredit olgandan so‘ng kreditni 
to‘liq qaytargunga qadar kredit shartnomasida ko‘rsatilgan tartib va muddatlarda 
bankka buxgalteriya hisoboti va korxonaning xo‘jalik - moliyaviy faoliyati ustidan 
nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan boshqa hujjatlarni topshirib turadi. 
Muddatiga qarab bank kreditlari qisqa muddatli va uzoq muddatli bo‘ladi. 
Kreditning muddatliligi uning qaytarish muddati bilan belgilanadi. Chunonchi, qisqa 
muddatli kredit bir yildan kam muddatga beriladi, masalan, yuklangan tovarlar uchun 
beriladigan kredit muddati haqiqiy tovaraylanish muddatiga teng, lekin 30 kundan 
oshmasligi kerak. 
Uzoq muddatli kreditlar bir yildan ortiq muddatga, odatda, yangi texnikani 
tadbiq etishga, ishlab chiqarishni kengaytirishga, uning qaytadan tiklanishiga, qimmat 
asbob - uskunalarni sotib olishga va boshqa maqsadli dasturlarni amalga oshirishga 
olinadi. 
16
Ўзбекистон Республикасининг «Банклар ва банклар фаолияти тўғрисида» 1996 йил 25 апрел, Ўзбекистон 
Республикаси Қонуни «Марказий банк тўғрисида» ги қонунлари 2005й 25 декабрь.

---

78 
Bank kreditlarini olish bilan bog‘liq bo‘lgan muomalalar hisobi 6810 «Qisqa 
muddatli bank kreditlari» va 7810 «Uzoq muddatli bank kreditlari» schyotlarida aks 
ettiriladi. Bu schyotlar passiv bo‘lib, ularning qoldiqlari hisobot davri boshiga 
qaytarilmagan qarzlar summasini ko‘rsatadi, debet oboroti - kreditni qaytarilishini, 
kredit oboroti esa olingan kredit summasini aks ettiradi. 
Kreditlar olinganda 6810 va 7810 schyotlar kreditlanib quyidagi schyotlar 
debetlanadi: 5010, 5110, 5210, 5510, 6010 schyotlar.
6810 va 7810- schyotlarning debetida kreditlarni qisman yoki to‘liq qaytarilishi 
aks ettirilib 5110, 5210 va 5510- schyotlar bilan korrespondentlanadi. 
Хarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomga binoan qisqa muddatli va uzoq muddatli 
kreditdan foydalanganligi uchun to‘lanadigan foiz summasi moliyaviy faoliyat 
bo‘yicha xarajatga o‘tkaziladi. Demak kreditdan foydalanganligi uchun hisoblangan 
foiz summasiga 9610 «Foizlar ko‘rinishidagi xarajatlar» schyoti debetlanib, 6920 
«Hisoblangan foizlar» schyoti kreditlanadi. Foiz summasi bank muassasalariga 
o‘tkazib berilganda 6920 «Hisoblangan foizlar» schyoti debetlanib, 5110 «Hisob - 
kitob» schyoti kreditlanadi. 
Bank kreditlarining analitik hisobi kredit turlari va kredit bergan banklar va 
alohida muddatida qaytarilmagan kreditlar bo‘yicha yuritiladi. Bank kreditlarining 
hisobi 4- jurnal - orderda olib boriladi. 
Hozirgi vaqtda ishchi va xizmatchilarga yakka uy - joy qurish, dalabog‘ uylarini 
qurish, ishchi va xizmatchilarga kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha savdo 
tashkilotlari bilan hisob - kitob qilish uchun banklardan kredit olish keng 
rivojlanmoqda. 
Yuqorida aytib o‘tilgan kreditlar ham qaytarish muddatiga qarab 6810 «Qisqa 
muddatli bank kreditlari» va 7810 «Uzoq muddatli bank kreditlari» schyotlarida 
hisobga olinadi. Bu muomalalar bo‘yicha xodimlar bilan olib boriladigan hisob - 
kitoblar 4710 «Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning qarzi» va 4720 
«Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi» schyotlarida yuritiladi. Bu schyotlar 
aktiv bo‘lib, debetida xodimlarga berilgan qarzlar, kreditida ushbu qarzlarning 
qaytarilishi aks ettiriladi. Bu muomalalar quyidagi yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi: 
Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha topshiriq - majburiyatni to‘lash uchun 
bankdan kredit olindi, D-t 4710 «Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha xodimlarning 
qarzi», K-t 6810 yoki 7810 schyoti. 
Ishchi va xizmatchilar kreditga olingan tovarlar bo‘yicha o‘z qarzlarini 
qaytarganda, D-t 5010 yoki 6710, K-t 4710 schyoti. 
Kreditga sotilgan tovarlar bo‘yicha banklardan olingan qarz qaytarilganda, D-t 6810 
yoki 7810, K-t 5110 «Hisob - kitob schyoti» schyoti. 
Ishchi va xizmatchilarga uy-joy qurilishi, dalabog‘ qurilishi uchun banklardan 
kredit olinganda, D-t 5010 yoki 5110, K-t 6810 yoki 7810 schyoti. 
Ishchi va xizmatchilarga uy-joy qurilishi va dalabog‘ uylarini qurish uchun 
kredit berilganda, D-t 4720 «Berilgan qarzlar bo‘yicha xodimlarning qarzi», K-t 5010 
«Milliy valutadagi pul mablag‘lari» yoki 5110 «Hisob-kitob schyoti» schyotlari. 
Ushbu qarzlar qaytarilganda, D-t 5010 yoki 6710, K-t 4720 schyot. Bankdan olingan 
qarz to‘langanda, D-t 6810 yoki 7810, K-t 5110 schyot. 

---

79 
Yuqorida aytib o‘tilgan kreditlardan tashqari, ishchi va xizmatchilar ga foizsiz 
kreditlar ham berilishi mumkin. Bu kreditlar qurilish, kapital ta‘mirlash, uy-joylarini 
kengaytirish uy-ro‘zg‘orlari bilan ta‘minlanish uchun korxonaning bo‘sh mablag‘lari 
hisobidan beriladi. Bunday kreditlar berilganda quyidagicha buxgalteriya yozuvi 
rasmiylashtiriladi: D-t 4790 «Хodimlarning boshqa qarzi», K-t 5010 yoki 5110 
schyot. Ushbu kreditlar qaytarilganda aksincha rasmiylashtiriladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar boshqa korxona va tashkilotlardan 
kredit (qarz) olishi mumkin. Qaytarish muddatiga qarab bu kreditlar qisqa muddatli 
(bir yilgacha muddatga) va uzoq muddatli (bir yildan ortiq muddatga) bo‘lishi 
mumkin. Korxonaning qarz beruvchilar bilan bo‘ladigan hisob-kitob muomalalari 
6820 «Qisqa muddatli qarzlar» va 7820 «Uzoq muddatli qarzlar» schyotlarida 
hisobga olinadi. 
Bu schyotlar passiv bo‘lib, mamlakat ichidagi va xorijdagi qarz beruvchilardan 
davlat va xorijiy valutalarda olingan kreditlar va boshqa jalb qilingan mablag‘lar 
bo‘yicha hisob-kitoblar holati to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish uchun 
tayinlangan. 
Bunday qarzlar olingan vaqtda 5110, 5210 - schyotlar debetlanib 6820 va 7820 
schyotlari kreditlanadi. Bunday qarzlar qaytarilganda aksincha provodkalar beriladi. 
Korxona tomonidan qisqa muddatli va uzoq muddatli qimmatli qog‘ozlar, xususan 
aksiyalar, obligatsiyalar chiqarib sotish yo‘li bilan chetdan mablag‘lar jalb qilish, 
shuningdek berilgan veksellar bo‘yicha qarzlar bilan bog‘liq bo‘lgan muomalalar 
6830 «Тo‘lanadigan obligatsiyalar», 6840«Тo‘lanadigan veksellar», 7830 
«Тo‘lanadigan obligatsiyalar» va 7840 «Тo‘lanadigan veksellar» schyotlarida hisobga 
olinadi. 
Bu schyotlar passiv bo‘lib qisqa muddatli qimmatli qog‘ozlar chiqarib sotilsa 
yoki veksellar berilsa, pul mablag‘larini hisobga oladigan schyotlar debetlanib 6830 
yoki 6840- schyotlar kreditlanadi. Qimmatli qog‘ozlar sotib olinsa yoki berilgan 
veksellar summasi to‘lansa, aksincha o‘tkazmalar amalga oshiriladi. Uzoq muddatli 
qimmatli qog‘ozlarning sotilishi yoki veksellarning berilishi va ularning sotib olinishi 
yoki veksellar summasining to‘lanishi 7830 va 7840- schyotlarini qo‘llagan holda 
shunday rasmiylashtiriladi. 
Qisqa va uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha hisoblangan foizlar summasiga 9610 
«Foizlar ko‘rinishidagi xarajatlar» schyoti debetlanib, 6920 «Hisoblangan foizlar» 
schyoti kreditlanadi. Ushbu foizlar to‘lansa 6920- schyoti debetlanib 5010, 5110- 
schyotlari kreditlanadi. 
Yuqorida keltirilgan schyotlarning analitik hisobi olingan qarzlarning shakllari, 
qarz beruvchilar va kreditni qaytarish muddatlari bo‘yicha yuritiladi. Qisqa muddatli 
qarzlar ko‘pincha qarz majburiyatlari bo‘yicha olingan tijorat kredit xarakteriga ega.