mahoratidir. Aristotelning qayd qilib o’tishicha, bunday boylik orttirish
maqsadiga erishishning cheki bo’lmaydi. Bunday maqsad – boylik va
pul topishdir. (Shu boisdan uning chegarasi yo’q). Ekonomikadan farqli
ravishda, xrematistika zarur hisoblanmay-di va tabiat qonunlariga zid
deb ko’rsatiladi. Shunday kelib chiq-qan holda,
Aristotelning xitob
qilishicha, «ekonomika maqtovga sazovor, xrematistika esa – tanbehga».
Qadimgi grek mutafakkirlarining ekonomika va xrematisti-kaga
bo’lgan bunday munosabati, uning natural xo’jalik mavqeda
bo’lganligini yaqqol ko’rsatib turibdi.
Aristotel o’zining ekonomika va xrematistika kontseptsiyasi
doirasida quldorik davlat tuzilishini ideallashtirib, xo’jalik
hayotining
eng muhim unsurlarini sun’iy ravishda «soddalash-tirdi». Masalan,
Aristotel fikri bo’yicha «haqiqatdan ham nar-salar shu qadar turli-
tumanki, ularni tenglashtirib (taqqoslab) bo’lmaydi». Shunga ko’ra
xulosa qilinadi: «5 qo’ndoq = 1 uyga», chunki ularni taqqoslash faqat
go’yoki pul tufayli amalga oshi-rilishi «kundalik hayotda» ancha qulay.
Tovar sifatidagi pulning o’zi esa, olimning fikricha, stixiyali ravishda
emas, balki odamlar o’rtasidagi kelishuv natijasida kelib chiqqan va uni
(pulni) «iste’molga yaroqsiz» qilib qo’yish «bizning ixtiyorimizda».
Aristotelning ekonomika va xrematistika kontseptsiyasi «kam-
chiligiga» ayirboshlashning ikkiyoqlama tavsifini ham kiritish mumkin.
Bu
erda gap shundaki, bir joyda ayirboshlash ehtiyojni qondirishda
asosiy akt sifatida ko’riladi va tovarning iste’mol qiymatini iqtisodiyot
sohasining kategoriyasi sifatida talqin qilish imkonini beradi, ikkinchi
bir joyda – aksincha, ayir-boshlash boylik orttirish
sifatida qaraladi va
tovarning alma-shuv qiymatini xrematistika sohasining kategoriyasi
deyishga asos bo’la oladi.
Nihoyat, shu kontseptsiya nuqtai nazardan Aristotel savdo shakllari
evolyutsiyasi bosqichlarini va pul muomalasini biryoq-lama tahlil qilib,
o’zining yirik savdoga va ssuda operatsiyasiga salbiy munosabatda
ekanligini namoyon etdi. Xususan, to’g’ridan-to’g’ri tovar ayirboshlash
va pul vositasi orqali tovar ayir-boshlash
kabi savdoning dastlabki
shakllarini u ekonomika soha-siga kiritadi, savdo kapitalining harakatini,
ya’ni tovar ayirboshlash jarayonida dastlabki avanslangan pulni
ko’payishini xrematistika sohasiga kiritadi. Xuddi shunga o’xshash,
Aristotel pul muomalasi shaklini tadqiq qiladi va pulning qiymat
o’lchovi va muomala vositasi tarzida aks ettilishini – ekonomika soha-
siga, pulning foydani ko’paytirish vositasi sifatida
ishlatili-shini esa
xrematistika sohasiga kiritadi.
15