O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent Moliya instituti Islomov A. Egamov E

4. Qadimgi Rimdagi iqtisodiy qarashlar 
 
Rimning yirik siyosiy arbobi va yozuvchisi Katta 
Mark Portsiy 
Katon (m.av. 234-149 y.) 
o’zining 
«Dehqonchilik to’g’risida»
asarida 
qishloq xo’jaligini halq xo’jaligidagi asosiy tarmoq deb hisoblaydi.
Katon dehqonchilikni tashkil qilishning eng qulay usulini qo’llashga, 
qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sotishni tashkil qilishga katta e’tibor 
berdi. U faqat ortiqcha mahsulotni sotish, xo’jalikda ishlab chiqarish 
mumkin bo’lmagan narsalarni esa sotib olish zarurligi to’g’risida fikr 
yuritdi. Eng foydali mahsulot deb olif yog’ini hisoblagan. Katon 
savdogarlar va sudxo’rlar faoliyatiga salbiy munosabatda bo’lgan. 
Katon tovar qiymatidan ortiqchasini foyda deb bilgan va qiymatni 
to’la ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga kiritgan. Masalan, uningcha, 
barcha «qiymat o’zagini» material sarflari, usta va yordamchilarga 
to’lanadigan haq tashkil etadi. 
Atoqli Rim yozuvchisi va olim 
Mark Terentsiy Varron (m.o. 
116-27 y.)
xalq xo’jaligida dehqonchilik va chorvachilikni asosiy 
tarmoq hisobladi. U 
«Qishloq xo’jaligi to’g’risida»
degan asarida 
o’zining iqtisodiy qarashlarini bayon etdi. Chorvachilikka katta e’tibor 
berib, bozor sharoitida uni eng foydali tarmoq deb bildi. Bunday xulosa 
qilishning asosiy sababi shundaki, o’sha davrda Italiyada don arzon 
bo’lgan, chunki u chet o’lkalardan ancha ko’p miqdorda olib kelinar edi, 
chorvachilik daromadi esa yuqori bo’lgan. Shu bilan birga, Varron, har 
bir xo’jalikning o’zini-o’zi ta’minlashining tarafdori bo’lgan, bozor 
uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishni 
rivojlantirishga esa uncha e’tibor bermagan.
Rim yozuvchisi 
Yuniy Moderat Kolumella ( 1 asr m.o.) 
 
«Qishloq xo’jaligi to’g’risida» 
degan kitobida inqiroz va kolonatning 
(yirik er egalari bilan bevosita ishlab chiqaruvchilar – kolonlar 
o’rtasidagi ishlab chiqarish munosabat-lari shakli) rivojlanishi davridagi 
Rim qishloq xo’jaligiga tavsif beradi. Uning fikricha, qullar erni yaxshi 
ishlatmaydilar, erdan yuqori hosil olish uchun qayg’urmaydilar. 
Kolumella urug’ni sepishdan boshlab to hosilni yig’ib olishgacha 
bo’lgan davrda qullar isrofgarchilik qilishini, yaxshi ishlamasligini, 
o’g’rilik qilishini va pirovard natijada donni qabul qilishda uning 
miqdorini hisob daftarida noto’g’ri ko’rsatishini aytib berdi. U qullar 
mehnatidan ko’ra erkin mayda ishlab chiqaruvchilar mehna-tining 
afzalligini isbotlab berdi. Qullarning imkon boricha erni ishlamaslikka 
intilishini ko’rgan Kolumella, bunday er-larni erkin kolonlarga bo’lib 
16

---

berish, mayda tovar ishlab chiqa-rishga o’tish zarurligi to’g’risida fikr 
yuritadi. Bunday fikrning yuritilishi, Kolumellaning ishlab chiqarishni 
rivojlantirish savollarini nisbatan to’g’ri tushunganligidan dalolat beradi. 
Respublika davridagi Qadimgi Rimning jiddiy iqtisodiy 
muammolaridan biri erga bo’lgan mulkchilikning oqsuyak patritsiy-lar 
qo’lida to’planishi va italiyalik ko’pchilik dehqonlarning er-dan 
mahrum bo’lishi hisoblanadi. Xonavayron bo’lgan mayda dehqonlarni 
aka-uka