O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

2.2. Arab mamlakatlaridagi iqtisodiy g„oyalar 
 
O‗rta asrga (feodalizm) kelib iqtisodiy hodisa va jarayonlarni ancha 
to‗g‗ri aks ettirgan iqtisodiy g‗oya va nazariyalar shakllandi va 
rivojlandi. Ular o‗sha davrdagi ijtimoiy, iqtisodiy rivojlanishdan kelib 
chiqqan holda o‗ziga xos xususiyat kasb etadi. Bunday xususiyatlardan 
biri eng avvalo, iqtisodiy g‗oya va nazariyalarda diniy qarashlarning 
ustunligidir. O‗sha davrda xo‗jalik hayotidagi diniy-axloqiy Me‘yorlar, 
ularning bozor iqtisodiy munosabatlari va ijtimoiy tizimda demokratik 
tamoyillarning o‗rnatilishiga to‗sqinlik qilishi yangi iqtisodiy g‗oya, 
nazariyalarning din ―pardasiga o‗rab‖ berilishiga sabab bo‗lgan. 
Arab mamlakatlarida feodal munosabatlarning shakllanishi, ijti-
moiy-iqtisodiy hayot sharoitini to‗g‗ri aks ettiruvchi iqtisodiy 
qarashlarning kelib chiqishi yangi islom dinining paydo bo‗lishi bilan 
bevosita bog‗liq. Ana shunday iqtisodiy fikr va ko‗rsatmalar islom 
dinining muqaddas kitobi – 
Qur‟oni Karimda 
(arabcha – qiroat, ya‘ni 
o‗qish) keng tarzda o‗z aksini topgan.
Islom dinida Qur‘oni Karim Alloh tomonidan payg‗ambarimiz 
Muhammad alayhissalomga
vahiy qilingan, deyiladi. Qur‘oni 
Karimdagi iqtisodiy fikr va ko‗rsatmalar o‗zining to‗g‗ri va faolligi bilan 
ajralib turadi. 
Qur‘oni Karimdagi asosiy g‗oyalardan biri musulmonlarning 
qardoshligi bo‗lib, arab qabilalari shu bayroq atrofida birlashdilar. Unda 
dehqon, hunarmandlar mehnati, umuman halol mehnat ulug‗lanadi, 
barcha boylik shu asosda paydo bo‗lishi uqtiriladi.
Bu muqaddas kitobda savdoga katta ahamiyat beriladi, sudxo‗rlik 
(sudxo‗rlik foizi) qoralanadi, xususiy mulkning muqaddasligi, birovning 
mulkiga xiyonat va hatto, hasad qilish katta gunoh, deb ko‗rsatiladi. 
Islomda jamiyatning tengsizligi taqdiri azaldan, deb tan olinadi, ammo 
halollik va to‗g‗rilikka buyuriladi va yolg‗on ishlatish, o‗g‗rilik va 
mehnatsiz daromad topish man qilinadi. Qur‘oni Karimda qarz olish va 
berish, merosni taqsimlash, yetim-yesirlarga muruvvat, xayr-ehson 
qilish, o‗zaro yordam berish haqidagi g‗oyalar hamda soliq turlari va 
miqdori to‗g‗risidagi tushunchalar katta ahamiyat kasb etadi. Oyati 
karima va hadisi shariflarda turli kasblarni egallash, ayniqsa, 
dehqonchilik, qo‗ychivonlik bilan shug‗ullanish, mehnat qilish zarurligi 
marhamat qilingan.

---

23 
Qur‘oni Karimdagi iqtisodiy g‗oyalarni bir necha guruhga ajratish 
mumkin. Ulardan biri eng avvalo halol mehnat, xususan dehqon, 
chorvador, hunarmandlar mehnati ulug‗lanadi, peshona teri bilan 
halollik asosida hayot kechirishga da'vat etiladi, barcha boylikning 
asosida mehnat yotishi uqtiriladi.
«Yenglar, ichinglar, hadya qilinglar, ammo isrof qilmanglar»
(bu 
hozirgi davrda eng asosiy muammolardan biri hisoblanadi), 
«Daryo 
bo„yida tahorat qilsangiz ham suvni isrof qilmanglar»
kabi qoidalar 
aynan hozirgi zamon iqtisodiyoti va ekologiyasi uchun nihoyatda 
ahamiyatlidir. 
Masalan, Niso surasida (29-oyat) «Mollaringizni o‗rtalaringizda 
nohaq (ya‘ni o‗g‗rilik, qaroqchilik, sudxo‗rlik, poraxo‗rlik, qimor kabi) 
yo‗llar bilan yemangiz! Balki o‗zaro rizolik bilan bo‗lgan savdo-sotiq 
orqali mol-dunyo qilingiz», deyiladi. Sudxo‗rlik, poraxo‗rlik kabi illatlar 
shar'iy jihatdan harom ekanligi qayta-qayta ta‘kidlanadi. 
Mulkning muqaddasligi, birovning mulkiga xiyonat (ayniqsa, 
omonatga xiyonat) qoralanadi, hatto biron odamning mol-mulkiga hasad 
qilish ham katta gunoh, deb hisoblanadi.
Masalan, Moida surasining 40-oyatida yerdan unumli foydalanib 
olingan narsalargina insonga tegishli ekanligi ta‘kidlangan.
Islomda jamiyatning tengsizligi taqdiri azaldan, deb tan olinadi, 
ammo halollik va to‗g‗rilikka buyuriladi, yolg‗on ishlatish, o‗g‗rilik, 
mehnatsiz daromad topish man etiladi. Bu xatoga yo‗l qo‗yganligi uchun 
qattiq jazo choralari belgilanadi (Moida surasi, 38-oyat), «
ammo kim 
bunday jabru-zulmdan keyin tavba qilib, o„zini tuzatsa, albatta olloh 
tavbasini qabul qilar
» (39-oyat). 
Alloh Taoloning Qur‘oni Karimda qarz olish va berish, meros, uni 
taqsimlash (4-sura, 8-oyat), yetim-yesirlarga muruvvat, xayr-ehson 
qilish haqidagi oyati karimalaridan kelib chiqadigan g‗oyalar hamda 
soliq turlari va miqdori ham katta ahamiyat kasb etadi. Yetim-yesirlar 
haqiga xiyonat qilish eng katta gunohlardan, deb e'lon qilingan. 
Shuningdek, o‗zaro yordam ham zarur, lekin yomon ishlarda va 
dushmanlikda emas, deyiladi.