O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Ibn Xaldunning iqtisodiy qarashlari 
 
Ibn Xaldun (1332-1406-yillar) faqat iqtisodiy 
masalalar bilan qiziqmadi. Uning iqtisodiy 
masalalarni o‗rganishga doir qarashlari kattaroq 
kontekstda bo‗lgan. Biz bugun rivojlanish sikli, 
Ibn Xaldun
deb atayotgan qishloq xo‗jalik ustuvorlik qilgan 
Abu Hamid al-G‗azzoliy 
(1058-1111)
 
I 

---

25 
jamiyatdan hunarmandchilik sohasi ustuvorlik qilgan, qo‗shimcha 
iqtisodiy o‗sish va yuqoriroq mehnat samaradorligi mavjud bo‗lgan 
jamiyatga o‗tayotgan jamiyatda paydo bo‗lgan iqtisodiy qarashlarni 
uning keng miqyosli tadqiqotlari asosida o‗rganishimiz mumkin.
Bugungi kun nuqtayi nazaridan qaraganda Ibn Xaldun tomonidan 
ko‗p ―iqtisodiy‖ masalalar: foyda, taklif, talab, narx, jami ortiqcha 
miqdorlar va sarmoyaning shakllanishi kabi holatlar chuqur 
o‗rganilganligi va tahlil qilinganligini ko‗rish mumkin. Ayrim man-
balarda Ibn Xaldun islom dunyosida ilk iqtisodiy qarashlar bilan 
shug‗ullangani qayd etiladi, ayrim bahs va munozaralarga ko‗ra bunday 
taniqlilik al-G‗azzoliyga tegishli. Ulardan avval ming yillik davomida 
mashhur bo‗lib kelgan Aristotel va Platon kabi arab faylasuflari ham 
iqtisodiyotga nisbatan ko‗proq fundamental muhimlikka ega bo‗lgan 
masalalarni o‗rganish jarayonida iqtisodiy faoliyatning dastlabki 
tadqiqotlarida ayrim qiziqarli yutuqlarga erishdilar
6
. 
Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi qo‗lyozmalarda (Qadimgi Misr, 
eramizdan avvalgi XXII asr) noib va aholi o‗rtasidagi munosabatlar 
to‗g‗risida fikr yuritiladi. Bu davrda sinfiy ajralish to‗la shakllanmagan 
bo‗lib, boshqaruv ishiga ishbilarmonlarni taklif etish (yuqori tabaqali 
yoki oddiy aholidan bo‗lishidan qat‘iy nazar) kerak, deyilgan.
Qadimgi Misr – Afrikaning shimoliy-sharqida, Nil daryosining quyi 
oqimida joylashgan qadimiy davlat. Miloddan avvalgi 10—6 ming 
yillikda Nil atrofidagi savannalarda tarqoq yashagan qabilalar 
terimchilik, ovchilik, keyinroq esa baliq ovlash bilan shugʻullanishgan. 
Ular orasida qadimiy som xalqlariga mansub qabilalar, barbarlar va 
kushitlar boʻlib, ularning aralashuvidan 
miloddan avvalgi 4ming yillikda Misr xalqi 
vujudga kelgan. Aholi nufusining ortishi 
chorvachilik va dehqonchilikka oʻtishni 
tezlashtirgan, bu esa hududiy jamoalarning 
paydo boʻlishiga olib kelgan. Dehqonchilik 
qilish uchun kanallar, toʻgʻonlar qurish 
zaruriyati tugʻilgan, buning uchun esa oʻzaro 
urushlarda asir tushgan qullar mehnatidan 
foydalanilgan. Natijada jamoada ijtimoiy 
tabaqalanish roʻy berib, urugʻ zodagonlari 
ajralib 
chiqqan, 
qabila 
sardorlari 
6
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 49-51 b. 
«Avesto» kitobi 
 

---

26 
podshohchalarga aylangan. Bir qancha mayda quldorlik davlatlari 
vujudga kelgan. Keyinchalik ular oʻrtasidagi kurash natijasida Shimolda 
Quyi Misr, janubda Yuqori Misr podsholiklari tuzilgan. Miloddan 
avvalgi taxminan 3ming yillikda ikkala podsholik birlashib, yagona 
davlat barpo boʻlgan. Misrning keyingi tarixi 4 asosiy davrga boʻlinadi: 
Ilk podsholik (miloddan avvalgi taxminan 3000—2800), Qadimgi 
podsholik (miloddan avvalgi taxminan 2800—2250), Oʻrta podsholik 
(miloddan avvalgi taxminan 2050—1700), Yangi podsholik (miloddan 
avvalgi 1580—1070), Soʻnggi podsholik (Liviya-Sais va Eron) davr 
(miloddan avvalgi taxminan 1070—332).