O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Qiymat, pul va foiz nazariyalari.
A.Tyurgo qiymat, baho va pulni tahlil qildi. Uning bu sohadagi fikrlari o‗ziga xos xarakterga ega va qiymatning mehnat nazariyasidan farq qiladi. A.Tyurgo tovarning narxi sotuvchi va xaridorlar istagining intensivligi bilan aniqlanishi to‗g‗risidagi g‗oyani ilgari surdi. Bunda kamyoblik tovar narxini ―baholashda asosiy unsurlardan biri‖ hisoblanadi. Keyinchalik bu g‗oya zamonaviy baho nazariyasining shakllanishida ijobiy o‗rin tutadi. A.Tyurgo iqtisodiyotda proteksionizm siyosatining salbiy tomonini ko‗rsatib berdi. Uning fikricha, «olish va sotishdagi umumiy erkinlik bir tomondan, sotuvchiga ishlab chiqarishni rag‗batlantiruvchi narxni, ikkinchi tomondan, xaridorga eng yaxshi tovarni eng past bahoda sotib olishni ta‘minlashning yagona vositasidir». 106 A.Tyurgo pulni o‗z mohiyatiga ko‗ra tovarlar dunyosidagi bir tovar sifatida ta‘riflab, ayniqsa, «oltin va kumushni boshqa har qanday materialga nisbatan (moneta) tanga xizmatini o‗tashga yaroqli», deb hisobladi, negaki, ular tabiatan moneta bo‗lib yaralgan, buning ustiga har qanday kelishuv va qonunlardan qat‘iy nazar hamma uchun umumiy moneta bo‗lib qoladi. Uning fikricha, pul, ya‘ni oltin va kumushning bahosi nafaqat barcha boshqa tovarlarga nisbatan o‗zgarib turadi, balki bir-biriga bo‗lgan nisbati, kam yoki ko‗pligiga qarab ham o‗zgarib turadi. A.Tyurgo qog‗oz pullarning miqdori yaratilgan tovar va xizmatlarning miqdoriga mos kelmagan sharoitda bunday pullardan foydalanish noqulayliklari to‗g‗risidagi qoidani dalillar bilan isbotlab berdi. A.Tyurgo ssuda (pul) foizini tadqiqot qilar ekan, qarzga olingan pulni ustamasi bilan qaytarishga jinoyat sifatida qaraydigan nasihatgo‗ylar bid‘atlarini qoraladi. Uning ta‘kidlashicha, qarz beruvchi qarz vaqti davomida ushbu qarzga bergan puli uchun olishi mumkin bo‗lgan daromadni yo‗qotadi, qarz oluvchi esa bu pulni samarali ishlatib, ancha foyda ko‗rishi mumkin. Ko‗rinib turibdiki, qarz beruvchi qarz oluvchiga ozor yetkazayotgani yo‗q, aksincha, birinchisining pulidan ikkinchisi foyda ko‗rayapti. Ana shu foyda qarz oluvchini foiz to‗lash sharti bilan qarz olishga undovchi asosiy kuch hisoblanadi. U foizni foydadan to‗laydi. Demak, A.Tyurgoning fikriga ko‗ra bunday «kelishuvdan» qarz beruvchi ham, qarz oluvchi ham manfaatdor. Joriy foizga kelsak, A.Tyurgo bo‗yicha, u bozorda kapitalning ko‗p yoki kamligini ko‗rsatuvchi termometr vazifasini o‗taydi, xususan, foizning past bo‗lishi bu kapital ko‗pligi natijasidir. Iqtisodiy ta‘limotlar tarixida fiziokratlar o‗ziga xos o‗rinni egallaydi. A.Smit o‗z vaqtida: «fiziokratizm tizimi qanchalik nomukammal bo„lmasin, shu davrgacha chop etilgan iqtisodiy g„oyalar ichida haqiqatga eng yaqini edi», – deb aytgan. Bu ta‘limotning merkantilizmni inkor qilishi, mehnat bilan yer boylikning asosi ekanligini tan olishi, savdo-sotiqda bojxona cheklovlarini bekor qilishni taklif etishi nihoyatda muhimdir. Fiziokratlarning boylik tezisi ayniqsa, uni yaratishdagi mehnatning ahamiyati diqqatga sazovor: boylik – bu jamiyat mehnati bilan har yili yaratilgan iste‘mol qiymatlari yig‗indisidir. Bu tezis A.Smit tomonidan ham qabul qilingan. Kapital va uning ikki qismga ajratib ko‗rsatilishi (asosiy va aylanma), takror ishlab chiqarish jarayonining tahlil qilinishi, erkin 107 sohibkorlik to‗g‗risidagi g‗oyalar, jamiyatning sinflarga ajratilishi iqtisodiy ta‘limotlarning rivojida keyingi muhim qadamdir. Qishloq xo‗jaligini rivojlantirish uchun erkin bozor munosabatlariga o‗tish va dehqonchilikdan olinadigan soliqni kamaytirish zarurligi, yagona soliq tizimiga o‗tish kerakligi to‗g‗risidagi fikrlar nihoyatda qimmatlidir. Chunki sohibkor va tadbirkorlar shaxsiy manfaatdorlik bo‗lgan sharoitda ishlab chiqarishni tez rivojlantirishga intiladilar. Hozirgi zamon tili bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarining unsurlarini asosan to‗g‗ri hal etib berdilar. Xalq xo‗jaligi tarmoqlari o‗rtasida muayyan mutanosiblik bo‗lgan sharoitda takror ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonining uzluksiz davom etishi mumkinligi aniqlab berildi. Bu muammoni hal etishda fiziokratlar tomonidan mamlakatdagi uch sektor o‗rtasidagi munosabatlar misol qilib olingan. Ammo amalda ayniqsa, hozirgi davrda bunday sektorlar juda ko‗p bo‗lib, ular o‗rtasidagi aloqalar Nobel mukofoti sohibi V. Leontevning «xarajatlar - ishlab chiqarish» balansidan tarmoq uchun ishlab chiqilgan. Hozirgi davrda bunday balans tarmoqlararo balans, deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlilda va umuman iqtisodiyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Undagi g‗oyaning kurtaklari fiziokratlar asarlarida yaratilgan bo‗lib, u klassik iqtisodiy maktab ta‘limoti zanjirining ajralmas qismi sifatida muhim o‗rin egallaydi. Shu bilan birga hozirgi zamon iqtisodiy ta‘limotlari nuqtayi nazaridan fiziokratizm g‗oyalari o‗z ahamiyatini tezda yo‗qotdi va o‗tkinchi xarakterga ega bo‗ldi. Chunki jahon ijtimoiy va iqtisodiy hayotidagi o‗zgarishlar nisbatan mukammal g‗oyalarning ishlab chiqilishi zarurligini taqozo etdi va bu amalda ro‗y berdi. Ayniqsa, boylikni faqat dehqonchilik bilan bog‗lab tushuntiruvchi fiziokratizm g‗oyalari sanoat inqilobi natijasida yuz bergan o‗zgarishlar tufayli tez unutilayozdi. Bu holat iqtisodiyot osmonidagi yorqin yulduzning so‗nishini eslatadi. Fiziokratlar Kenening iqtisodiy jadvalini o‗zlarining nazariy yutuqlarining gultoji, deb hisoblashadi. Iqtisodiyotdagi turli tarmoqlar o‗rtasidagi pul daromadlari tasviri va sof mahsulotning yillik aylanmasini yaqqol tasvirlab bergan Kene jadvali iqtisodiyot rivojida yirik metodologik olg‗a siljish sifatida tan olinadi. Fiziokratlar iqtisodiyotning turli tarmoqlari o‗rtasidagi bog‗liqlikni nazariy jihatdan o‗rganish bilan chegaralanmay ularning o‗lchamini – miqdorini aniqlashga harakat qilishgan. 108 Bu iqtisodiy jadval iqtisodiyotning turli sektorlaridagi o‗zaro bog‗liqlikni ko‗rsatib bergan. Keyingi merkantilistlarning ba‘zilari bu bog‗liqliklarni o‗rganib chiqdi va ularning ta‘siridagi umumlashma Adam Smit izlanishlariga asos bo‗ldi hamda bozor iqtisodiyoti ta‘limotini to‗ldirdi. Fiziokratlar nazarida hukumatning ko‗plab qarorlaridan eng omadsiz qarori Fransuz g‗alla eksportiga qo‗yilgan taqiq edi. Ularning fikricha, bu qaror Fransiyada g‗alla narxini past darajada ushlab turdi va shuning uchun qishloq xo‗jaligi rivojiga to‗siq bo‗ldi. Fiziokratlar manufakturaning rivojlanishini taxmin qila olishmaganligi sababli hukumatning aralashmaslik siyosati Fransiya qishloq xo‗jaligida feodal iqtisodiyotning kichik xo‗jaliklari yiriklashib, bamisoli rivojlanishga olib keladi, degan xulosaga kelishgan. Shu sababli Fransiya iqtisodining boyligi va qudrati o‗sadi. Merkantilistlar sof mahsulot ayriboshlash, xususan ayriboshlashning xalqaro shakllari natijasida yuzaga keladi, shuning uchun siyosat qulay savdo balansini ta‘minlashga yo‗naltirilgan bo‗lishi kerak, deb ta‘kidlashadi. 19 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|