O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti kichik biznes va tadbirkorlik toshkent – 2010

Birinchi yo’nalish – ishlab chiqarish jarayonlari va tadbirkorlik tarkiblarini
boshqarish. Tadbirkorlik faoliyatining ushbu yo’nalishi menejment
tamoyillarining turi sifatida mustaqil rivojlanadi. Tadbirkor menejmentning
asosiy tamoyillarini yaxshi o’zlashtirgan bo’lishi va zamonaviy menejer
bo’lmog’i lozim.
Ishlab chiqarishni boshqarish tadbirkorning boshqa yo’nalishlaridan
ajratilgan holda olib borilishi mumkin emas: u ishlab chiqarishni faqat
iste’molchilar uchun tashkil etadi. Shuning uchun ham tadbirkor faoliyatining
ikkinchi yo’nalishi bozorni har tomonlama o’rganishdir. Bozorda bo’layotgan
jarayonlarni tahlil qilmay, tadbirkorlik faoliyatini samarali olib borish
mushkul.
Sheriklar bilan bo’ladigan aloqalarni yaxshi yo’lga qo’yish tadbirkorlik
faoliyatining uchinchi yo’nalishidir. Bunda tadbirkorlikni yanada rivojlantirish
yo’lida sheriklik munosabatlarini yangi bosqichga ko’tarish va eski
munosabatlardan voz kechish maqsadga muvofiqdir.
Yuqorida zikr etilgan ilmiy asoslar, tamoyillar O’zbekistonda tadbirkorlik,
uning kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bilan bog’liq
jarayonlarni tizimli tahlil qilish, bashoratlash hamda qaror qabul qilishga asos
bo’ladi.

---

---

1.4. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini 
rivojlantirishning maqsadi va vazifalari
O’zbekistonda keng ko’lamli bozor o’zgarishlarini amalga oshirish
jarayonida mulkdor shaxslar doirasi kengayib bormoqda. Mamlakatimiz
Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, «... amalga oshirilayotgan
islohotlarning asosiy, eng katta maqsadi, ustuvor yo’nalishi O’zbekistonda
haqiqiy mulkdorlar sinfini shakllantirishdan iboratdir. Bizning qabul qilgan
barcha farmonu qarorlarimiz, qonunlarimiz, hamma ishimiz ana shu maqsadga
qaratilgandir. Bu vazifalarni hal yetmasdan kutilgan natijaga, hayotimizda,
iqtisodiyotimizda istalgan o’zgarishlarga erishib bo’lmaydi»
11[11]
.
Bozor islohotlarining hozirgi bosqichidagi g’oyat muhim vazifa, avvalo,
ishlab chiqarish sohasidagi davlat korxonalarini xususiylashtirish va ular
negizida vujudga kelayotgan tadbirkorlik tuzilmalarini aniq maqsad bilan
qo’llab-quvvatlash orqali mulkdorlar sinfini shakllantirishdan iboratdir.
Jamiyatimiz uchun yangi bo’lgan mana shu ijtimoiy tur uning faoliyat sohalari
shakllarini o’rganishni nazariya ehtiyojlarigina emas, balki amaliy zarurat ham
shart qilib qo’ymoqda.
Bugungi kunda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki
mahsulotning qariyb 80 foizi, sanoat mahsulotlarining 78 foizidan ortig’i,
qishloq xo’jaligi va chakana savdo aylanmasining deyarli barcha mahsulotlari
nodavlat sektori ulushiga to’g’ri kelmoqda.
O’rta sinf davlatning asosi va jamiyatning eng barqaror qismidir. Bu
sinfni vujudga keltirish vazifasini hal qilish, turmush darajasini oshirish va
har bir insonning tadbirkorlik imkoniyatlarini ochish muammosini hal etib
beradi. Ushbu masalaning iqtisodiy jihati shundan iboratki, mulkdorlar real,
ularning faoliyati esa samarali bo’lishi kerak. Umuman, korxonaning barcha
ishlovchilarini rasman aksiyadorlarga aylantirish uncha qiyin emas. Lekin
ular haqiqatda boshqaruvda qatnashmasalar, dividendlar ola olmasalar va hatto,
o’z aksiyalarini korxonadan tashqariga sota olmasalar, ularni real mulkdorlar
deb bo’lmaydi.
Aholi shunday vaziyatni ko’rar ekan, bunday korxonaning aksiyalarini
erkin bozordan ham sotib olmaydi, chunki korxona bilan bevosita bog’langan
odamlar uning ishiga ta’sir ko’rsata olmasalar va qonunga muvofiq o’zlariga
tegishli daromadni ola olmasalar, bu ish tashqaridagi mayda investorlar uchun
yanada mushkul kechadi. Xulosa aniq: mulkdorlar huquqlarini amalga oshirish
va ularni himoya qilishning real mexanizmlari bo’lmog’i kerak. Busiz mulk
nomigagina mavjud bo’ladi. Bu mol-mulkning esa egasi bo’lmaydi. Bunday
vaziyat iqtisodiyot uchun ham juda xavflidir. Chunki bu hozirgi paytda mol-
mulkdan amalda foydalangan yoki hatto, undan foydalanish imkoniyatiga ega
kishilarning noqonuniy ravishda boyishi uchun keng imkoniyat yaratib
beradi.
Haqiqiy mulkdor o’z tabiatiga ko’ra, oqilona ish olib borishi va o’ziga qarashli
11[11]
Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. 5-том. -Т.: Ўзбекистон, 1997., 335-бет.

---

---

mulkni ko’paytirishga harakat qilishi kerak. Bordi-yu, shunday bo’lmasa, demak,

mol-mulkni tasarruf qiluvchi subyekt yo o’zini mulkdor deb hisoblamaydi, yoki
o’zining huquqlarini zarur kafolatlarga ega emas deb hisoblaydi, yoki mol-mulk
yangi egasiga saqlash va ko’paytirish tamoyillariga mutlaqo yordam bermaydigan
shartlar bilan tekkan bo’ladi. Shu sababli, mulk huquqi qonun bilan himoyalangan
bo’libgina qolmay, u jamiyatdagi barcha munosabatlar tizimi bilan amalda
ta’minlangan bo’lishi kerak. Faoliyati o’ziga qarashli mulkni kengaytirilgan takror
ishlab chiqarish, ishlab chiqarishni rivojlantirish va ana shu asosda yangi moddiy
boyliklar yaratishga qaratilgan shaxslarni har tomonlama rag’batlantirish zarur.
Mulkdorlar sinfi mavjud mol-mulk va daromadlar asosida, shu jumladan:
- jamg’armalarni qimmatli qog’ozlarga solish, shuningdek xususiy
shaxslarga qarashli ko’chmas mulk va boshqa mol-mulklardan foydalanish
yo’li bilan;
- davlatga qarashli mol-mulkni (auksionlarda va tanlov asosida),
shuningdek xususiylashtirilayotgan korxonalar aksiyalarini sotib olish orqali
mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida;
- yuridik shaxs tashkil yetmagan holda va korxonalar ochmagan holda
yakka tartibdagi mehnat faoliyati va tadbirkorlikni rivojlantirish orqali
shakllantiriladi.
Mulkdorlar ixtiyoridagi barcha obyektlarni daromad olish maqsadida
foydalanilmaydigan obyektlar va ishlab chiqarish resurslariga ajratish
mumkin.
Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: mehnat, yer, sarmoya:
a) moddiy aktivlar;
b) moliyaviy aktivlar, shu jumladan: pul mablag’lari; qimmatli qog’ozlar;
v) nomoddiy aktivlar – intellektual mulk obyektlari.
Ishlab chiqarish resurslaridan daromad olish va mulkni ko’paytirish uchun
foydalaniladi. Biror- bir mol-mulkka ega shaxs mulkdordir.
Mulkdor moddiy va intellektual mulk obyektlariga ega, ularni tasarruf
etish va ulardan o’z xohishiga qaratib, shu jumladan daromad olish maqsadida
foydalanish huquqiga ega jismoniy shaxsdir.
Mulkdorlar sinfi uch guruhdan iborat:
- daromad keltirmaydigan va shaxsiy maqsadlarda foydalanishga
mo’ljallangan mol-mulkka ega mulkdorlar;
- shaxsiy iste’molga mo’ljallangan mol-mulk bilan bir qatorda,
qo’shimcha tadbirkorlik daromadi yoki kiritilgan sarmoyadan daromad olish
uchun foydalaniladigan aktivlar (sarmoya)ga ega o’rta mulkdorlar;
- yirik xususiy korxonalar, firmalarga ega va ularning faoliyatidan katta
daromad oladigan yirik mulkdorlar.
Ushbu guruhlarning shakllanishiga qanday omillar ta’sir etadi? Birinchi
navbatda, psixologik xususiyatlar ta’sir ko’rsatadi. Odamni zo’rlab
mulkdorga aylantirib bo’lmaydi. U bunga ruhan tayyor bo’lishi kerak. Bu esa
juda qiyin narsa. Chunki odamlarga haddan tashqari uzoq vaqt mobaynida
xususiy mulk va uning sohiblarini boshqalarga nisbatan tashabbuskorroq va
tadbirkorroq bo’lganligi tufayli moddiy jihatdan yaxshiroq yashaganlarni

---

---

yomon ko’rish va ularga ishonmaslik hissi singdirib kelindi.

Endi esa zamon o’zgardi, xususiy mulkka munosabat ham o’zgarmoqda,
lekin eski tasavvurlar hali ham mavjud. Ko’pchilik davlatning g’amxo’rlik
qilishiga umid bog’lab o’tirmasdan, o’z farovonligi uchun mas’uliyatni o’z
zimmasiga olishga hali tayyor emas. Ijtimoiy passivlik mulkdorlar sinfini
shakllantirish yo’lidagi jiddiy to’siqdir.
Mulkdorlar sinfini shakllantirishning asosiy yo’llaridan biri –
tadbirkorlikni, uning kichik biznes shakli rivojini ta’minlash katta ahamiyatga
ega. Aksiyalashtirish keng aholi ommasini mulkka egalik qilishga jalb etishning
eng samarali vositasidir. Biroq, bu jarayon murakkab, ko’p qirrali bo’lib, u
bozor iqtisodiyoti subyektlarining manfaatlariga daxldordir. Hozir respublika
iqtisodiyotida ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari keng yoyilgan.
Bu jamiyatlarning ustav sarmoyasini tashkil qilishda ishtirok etuvchi
ulushlar, odatda, quyidagicha taqsimlanadi: