O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

 
 
16
Ваҳобов А.В., Жумаев Н.Х, Бурханов У.А. Халқаро молия муносабатлари.-Т.: Шарқ, 2003.-бб.347-370. 

---

85 
2. Moliya bozorlarida banklarningfaoliyati va roli 
Umuman olganda, bank – bu moliyaning maxsus faoliyat sohasi bo‗lib, moliya 
bozori orqali pul resurslarini jamlab, ularni iqtisodiyotning turli samarali 
subyektlariga manfaatli taqsimlaydigan alohida moliyaviy institut hisoblanadi. Bunda 
bank pul va moliyaviy instrumentlar yordamida o‗zi bilan bog‗liq shaxslar 
(kreditorlar, egalari-investorlar, joriy operatsion xizmatidan foydanuvchi mijozlar, 
kredit oluvchilar, sheriklari) risklarini ma‘lum (kelishilgan) haq evaziga qabul qilib 
oladi va jamlangan risklarni manfaatli (foyda olish va foyda bilan ta‘minlash 
maqsadida) difersifikatsiyalash asosida professional boshqaradi. Moliya bozorida 
bunday faoliyatni ihtisoslashgan yuridik shaxs maqomiga ega bo‗lgan turli 
mulkchilik shaklida tuzilgan banklar amalga oshiradi. Bunda banklar tijorat 
tashkilotlari sifatida ma‘lum risklarga moyil bo‗lganliklari sababli, ular moliya bozori 
orqali o‗z risklarini boshqaradilar.
Ko‗rinib turibdiki, banklar sug‗urta kompaniyalari va investitsiya institutlari 
bilan bir qatorda moliya bozorining professional, o‗ta zarur, foydali va eng salmoqli 
qatnashchilaridan hisoblanadi.
Aytilgan operatsiyalar negizida davlat (markaziy) banki va tijorat banklari 
o‗zaro bog‗liqlikda bank tizimini hosil qilib, markaziy bank boshchiligida moliya 
bozori orqali iqtisodiyotda kredit-pul (monetar) siyosatini yuritadi. Bu esa moliya 
bozorining risksizlilik, jalbdorlilik, barqarorlik, moliyaviy xavfsizlik darajasini 
ko‗tarishga, samarali investitsion hajmini va jarayoni sifatini oshirishga xizmat qiladi.
Shunday qilib, banklar umuman iqtisodiyotda, xususan moliya bozorida 
quyidagi rollarni bajaradi:
- monetar siyosatni ta‘minlovchi institutlar;
- iqtisodiyot subyektlariga kredit, pul vositalari bilan bog‗liq operatsiyalar 
bo‗yicha professional xizmatlar ko‗rsatuvchi institutlar;
- moliyaviy resurslar akkumulyatori, yirik investitsiyalar manbai;
- institutsional investor (belgilangan tartibda);
- qimmatli qog‗ozlar chiqaruvchi (belgilangan tartibda);
- fond bozorida professional xizmat ko‗rsatuvchi institut.

---

86 
Aytilganlarni xalqaro bank tizimi rivojlanishi tendensiyalari asosida ko‗rish 
mumkin
17
.
Hozirda rivojlangan mamlakatlardagi banklar operatsiyalari va daromadining 
80 foiziga yaqin miqdori qimmatli qog‗ozlar bozorida shakllanmoqda. Daromadining 
qolgan qismi esa traditsion bank operatsiyalaridan hosil bo‗lmoqda. Bu holatni 
investitsiya banklari faoliyati misolida ko‗rish mumkin.
Investitsiya banki – bu asosan qimmatli qog‗ozlar bilan bog‗liq operatsiyalarga 
ixtisoslashgan kredit-moliya instituti. Uning maqsadi: moliya bozorlari orqali 
qo‗shimcha pul mablag‗larini jalb qilish, o‗z mijozlarini (jumladan davlatni) uzoq 
muddatli kreditlash.
Zamonaviy investitsiya banki hozirda na faqat fond bozorlarida qimmatli 
qog‗ozlar bilan bog‗liq operatsiyalarni bajaradi, balki kompaniyalarni birlashtirilishi 
(yutib borilishi) va o‗zaro birlashishini tashkillashtirish, ipotekani va venchur 
kapitalini boshqarish bilan ham shug‗ullanadi.
Investitsiya banklari turli mamlakatlarda ma‘lum xususiyatlarga ega. Masalan, 
Buyuk Britaniyada –turli profilli investitsiya kompaniyalari, savdo banklari. Bunda 
savdo banklari oddiy bank operatsiyalaridan tashqari, aksiyadorlik kompaniyalari, 
pensiya fondari, sug‗urta kompaniyalari qimmatli qog‗ozlarini boshqarish bilan ham 
shug‗ullanadi.
Fransiyada esa biznes-banklar, investitsiya uylari, Germaniyada – investitsiya 
jamiyatlari, Yaponiyada – trast-banklar va shahar banklari misol bo‗la oladi.
Hozirda dunyoning eng yirik investitsiya banklari quyidagilar hisoblanadi
18
: 
HSBC Holdings (Buyuk Britaniya), Chase Manhattan Corp. (AQSh), Credit Agricole 
Group (Fransiya), Citicorp. (AQSh), Bank of Tokyo-Mitsubishi(Yaponiya), Deutsche 
Bank (Germaniya), Bank America Corp. (AQSh), ABN AMRO Bank (Gollandiya), 
Sumitamo Bank (Yaponiya), Dai-Ichi Konquo Bank (Yaponiya) va h.k. 
shunday qilib, banklarning moliya bozoridagi faoliyat turlarini quyidagicha 
tizimlashtirish mumkin.
17
Ваҳобов А.В., Жумаев Н.Х, Бурханов У.А. Халқаро молия муносабатлари.-Т.: Шарқ, 2003.-бб.347-370;
Максимо В.Энг, Фрэнсис А.Лис, Лоуренс Дж.Мауер. Мировые финансы.-М.: ИКК «ДеКА», 1998.-736 с. 
18
Top 1000. The Banker.-1998.-July.-p.131.

---

87 
1. Banklar moliya bozorining quyidagi segmentlarida faoliyat yuritadilar: 
valyuta, qimmatli qog‗ozlar, pul-kredit (jumladan ipoteka kreditlari), qimmatbaho 
metallar va toshlar (jumladan san‘at asarlari).
2. Ko‗chmas mulk bozorida vositachi, rieltor, ishonchli boshqaruvchi (trast), 
ipotekaviy investor sifati faoliyat ko‗rsatadi.
3. Valyuta bozorida: diler va broker (treyder, jumladan valyuta operatori). 
Bunda spot va muddatli bozorlarda ishtirok etadi.
4. Pul-kredit bozorida: pul hisob raqamlari va pul vositalari (cheklar, 
kartochkalar va h.k.) bo‗yicha mijozlarga operatsion xizmat ko‗rsatish; kredit berish 
va olish; bo‗lak kreditorlarning kredit tranShlari bo‗yicha operator bo‗lish va h.k.
5. 
Qimmatli 
qog‗ozlar 
bozorida: 
emitent 
(emissiyalanuvchi 
va 
emissiyalanmaydigan 
turlari 
bo‗yicha); 
institutsional 
investor 
(o‗zining 
investitsiyalarini boshqarish bo‗yicha) va kollektiv investor (mijozlarining 
investitsiyalarini boshqarish bo‗yicha); professional institut (broker, trayder, diler, 
anderrayter, trast, konsalting, kliring, depozitariy, transfer-agent va h.k.).
Moliya bozorida sanab o‗tilgan faoliyat turlarini universal banklar amalga 
oshiradi.