O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

 
Qasamki, siz ikki janob qanchalar oliyjanob ekansiz, 
Har qanday holatda – oddiy tugunmi yoki chigalmi? 
Siz aytdingiz: agar har tomonlama sulxga erishsak, 
Boylik, hayrli so’z yordamida, qutulib qolamiz. 
Shoir o‘z mu’allaqasida urushni va qabilani urushga tortganlarni qoralaydi, 
tinchlikka rioya etishga va yomonlikni unutishga chaqiradi. U urushni qabilalarni 
maydalab tashlovchi tegirmon toshiga o‘xshatadi. O‘z dalillarini obrazli shaklga 
kiritib, ayni vaqtda u o‘z qasidasini «tartibga keltiradi», uni aniq-ravshan va 
mantiqan izchil qiladi, barcha qismlarini yagona umumiy g‘oyaga bo‘ysundiradi. 

---

32 
Kompozision jihatdan Zuhayrning mu’allaqasi Imru-l-Qays yoki Tarafa 
mu’allaqalariga qaraganda yaxlitroq asardir. 
Ayni vaqtda Zuhayrning mu’allaqasida Imru-l-Qays asarlariga xos tiyraklik 
va shiradorlik yo‘q. Arablar nazdida Zuhayr mulohazadorlik va ezgulikni, ayni 
vaqtda Imru-l-Qays va Tarafa esa yengiltaklik va beg‘amlikni ifodalagan. 
Hattoki Zuhayr qasidalaridagi lirik chekinishlar (muqaddima) ham 
hissiyotning emas, balki aqlning hosilasi; ularning mavjudligi faqat an’ana tufayli 
bo‘lgan. Shoirning hajviyasi juda tiyilgan va nasihatomuzdir. 
Zuhayr hikmatlarida tushkunlik elementlari ko‘zga tashlanadi. U qabilalararo 
nizolar, 
o‘zboshimchalik va adolatsizlik hukmron bo‘lgan dunyoning 
nomukammalligini keskin his qiladi. Zuhayr she’rlaridagi achchiq motivlar qabila 
ideallarining poymol etilishi, bir vaqtlar mavjud bo‘lgan qabilaviy jipslikning 
buzilishi, patriarxal badaviy axloqning tanazzuli bilan bog‘langan. 
Arablarda Zuhayr tavsiflashning eng zo‘r ustasi hisoblangan. Uning ta’riflari 
harakatga to‘la, bo‘yoqdor, lo‘nda va aniq. Ularda shoirning she’riy xayolotlari 
kuchiga qaraganda, uning nihoyatda ajablanarli kuzatuvchanligi ko‘proq namoyon 
bo‘lgan. Masalan, u yovvoyi eshakni tavsiflaganda lablaridagi yashil maysaning 
izi singari tafsilotlarni ham ko‘zdan qochirmaydi. Narsa haqida so‘z yuritganda 
Zuhayr uning rangi, shakli va nimadan yasalganligini albatta eslatib o‘tadi. U 
doimo hayotda ko‘rgan narsasini fotosuratdagidek aniq berishga hamda harakat 
vaqti va joyini ko‘rsatishga urinadi. Ko‘chish jarayonini tasvirlaganda shoir joy 
relefi, ob-havo, o‘simlik va hayvonot dunyosi haqida batafsil so‘z yuritadi. 
Harakat joyi, sharoiti va vaqtini aniq ko‘rsatishda arablarda tarixiy tafakkurning 
yuzaga kelayotganligini ko‘rish mumkin. 
Zuhayr istiora usulidan mahorat bilan foydalangan. Masalan, tinchlik elchisi 
Xarimni ulug‘laganida va uning ko‘z yoshlarini tavsiflaganda, Zuhayr uning 
ko‘zlarini suv to‘ldirilgan chelaklarga qiyoslaydi va shu joyning o‘zida ushbu 
chelaklarni olib ketayotgan tuyani, tuya egasini (haydovchini), u chelakdagi suvni 
to‘kayotgan irmoqlarni hamda cho‘kishdan qo‘rqib suvdan sakrab chiqayotgan 
qurbaqalarni ham tasvirlaydi. 

---

33 
O‘rta asr arablari Zuhayr ijodini yuksak qadrlaganlar va uni islomgacha 
bo‘lgan davrdagi eng ajoyib shoirlardan biri deb hisoblaganlar. 
Islomgacha bo‘lgan badaviy shoirlar qatorida jangchi-shoir, qahramon, 
shaxsi afsonalarga burkangan Antara ibn Shaddod (VI–VII asrlar) alohida o‘rin 
tutadi. Uning shaxsi O‘rta asrlar arablarini katta qahramonona qasida yaratishga 
ilhomlantirgan. 
Antara abs qabilasining taniqli askari va habash kanizakning o‘g‘li bo‘lgan. 
Qabila qonunlariga muvofiq u, kanizakning o‘g‘li sifatida, qul hisoblangan va 
poda boqishi kerak bo‘lgan. Biroq absiylar tay qabilasi bilan urushayotgan davrda 
Antara katta jasorat ko‘rsatib, qullikdan ozod qilingan va teng huquqli askarga, 
keyinchalik esa hatto harbiy sarkardaga aylangan edi. Ammo g‘alabalar shoirni 
qabiladoshlarning nafratidan qutqarmadi. Antara unga, sobiq asir (qul) sifatida 
amakivachchasi go‘zal Abla unga nisbatan nafrat bilan munosabatda bo‘lishidan 
ayniqsa ko‘p aziyat chekardi.
Antara – asosan lirik shoir. She’rlarining asosiy mazmuni – Ablaga bo‘lgan 
javobsiz muhabbatdan azob chekish, qabiladoshlarining adolatsiz munosabatidan 
g‘ussa va alamga botishdir. Antara she’rlarining aksariyati o‘z jasoratlarini
maqtashga va shoir butun umr sodiq bo‘lib qolgan Ablaning go‘zalligini 
tavsiflashga bag‘ishlangan: 
 
Shoirlar kuylash mumkin bo’lgan biror narsa qoldimikan, 
Nahotki sen, ba’zi shubhalardan keyin, mahbubam uyini tanimading? 
 
O al-Javadagi Ablaning uyi, gapir 
Tongda xotirjam bo’lgin, o Ablaning uyi, tinch bo’l. 
Antaraning asosiy asari, rivoyatlariga ko‘ra «Daxis va al-Gabra urushi» 
davrida kelib chiqishi tufayli Antaraning ustidan kulgan qabiladoshi bo‘lgan 
jangchiga javob sifatida yozilgan mu’allaqa edi. An’anaga ko‘ra, Antara 
mu’allaqani bir vaqtlar Abla yashagan qo‘noq izlarini ko‘rganda his etgan 

---

34 
tuyg‘ulari haqida hikoya qilishdan boshlaydi... So‘ngra shoir Ablaning 
go‘zalligini ta’riflaydi va unga bo‘lgan muhabbati haqida hikoya qiladi. 
Ko‘rib turganimizdek, shoir sezilar-sezilmas tarzda an’anaviy tartibdan 
chekinadi. So‘ngra, go‘yo esiga tushib qolgandek, ushbu mavzuga qaytadi va 
mashuqasi minib borayotgan tuyani ta’riflashga o‘tadi. Shu yerda tuyani tasodifan 
tuyaqush bilan qiyoslash shoirning tezyurar qushni tavsiflash uchun yana 
chalg‘ishiga sabab bo‘ladi. 
Shoir mu’allaqani o‘zining badaviy xislatlarini maqtash va jangovar 
g‘alabalarini tavsiflash bilan yakunlaydi: 
 
Jangni ko’rgan har qanday odam senga xabar beradi 
Men qoqqisdan jangga kiraman, biroq u yerda o’zimni o’ljadan tiyib 
turaman (ya’ni, jangda jasur, o’lja olishda odmi) 
Antaraning shoirona nutqi nihoyatda ifodalidir. So‘zlarini o‘ziga xos tarzda 
tanlash, joylashtirish va tovush uyg‘unligi tufayli Antara ajoyib badiiy effektga 
erishgan. Mahbubasi Ablani tavsiflashda uning nutqi nazokat va malohatga to‘liq, 
tuyani ifodalashda yugurib ketayotgan hayvon dupuri, jang manzaralarida – 
qurolning sharaqlashi eshitiladi va hokazo. 
Islomgacha bo‘lgan barcha boshqa shoirlar singari Antaraning deyarli 
hamma tavsiflari nihoyatda aniqligi bilan ajralib turadi. Faqat dushman kuchi 
haqida so‘z yuritgandagina, Antara o‘z qadr-qimmatini sharaflash uchun bir qadar 
bo‘rttirishga yo‘l qo‘ygan. 
Antaraning hayoti va qahramonliklarini tavsiflashga o‘rta asr arab 
adabiyotida jild-jild kitoblar bag‘ishlangan. Afsonalarda Antara yengilmas jangchi 
va mard askar, mazlumlar himoyachisi, ezgulik va axloqiy poklik sohibi sifatida 
tasvirlanadi. VI–VII asrlardagi arablar uchun jozibali bo‘lgan ideal badaviy 
jangchi obrazi keyinchalik badaviy an’analar va badaviylar axloqi prinsiplaridan 
butunlay uzilish davrida arablar doimo murojaat etgan qandaydir romantik idealga 
aylangan. 

---

35 
Islomgacha bo‘lgan davrning «oxirgi badaviy shoiri», mu’allaqa muallifi 
Labid (taxminan 560–661) edi. Shoir uzoq umr ko‘rgan va nafaqat Muhammad 
payg‘ambardan, balki uning sahobalaridan (haqiqiy), xalifalardan ham ko‘proq 
yashaganiga qaramay, uning shoirlik faoliyati islomgacha bo‘lgan davr bilan 
bog‘liq. Rivoyatlarga ko‘ra, Labid islom dinini qabul qilgach she’riy ijoddan voz 
kechgan. Labidning eng yaxshi asarini o‘rta asrlarda yashagan arablar 
muallaqalarga kiritgan qasida tashkil qiladi. Uning tuzilishi an’anaviy: tashlab 
ketilgan qo‘noq izlarini ko‘rganda shoirda yuzaga kelgan hissiyotlarni ifodalash, 
zulmkor mahbubasini xotirlash, tuyani ta’riflash, kiyik ovi manzaralari va, 
nihoyat, shoirning o‘zini va qabilasini maqtashi bilan almashadi.