O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Seminar mashg’ulotlari uchun savol va topshiriqlar 
1. “Al-Mu’allaqa” so‘zining ma’nosini tushuntiring. 
2. “Al-Mu’allaqat” to‘plamiga qaysi shoirlarning ijodi kiritilgan? 
3. Qasida janri. 
4. Antara – jangchi shoir. 
5. Ash-Shanfaraning asarining asosiy g’oyasi. 
6. Johiliya davri shoirlari asarlari to’plangan manbalar. 

---

40 
7. «Arablar kunlari» («Ayyam al-arab») islomdan ilgarigi nasriy asar. 
8. Maqollar, hikmatlar va masallar qaysi to’plamdan joy olgan? 
9. An-Nabig’a saroy she’riyati vakili. 
10. Al-Xutey’aning hajviyasi. 
11. «Kitab al-Ag’aniy» va uning muallifi kim? 
Mustaqil ish uchun savol va topshiriqlar 
1. V-VII asr arab shoirlarining ijodi. 
2. Qasida janri va uning mazmun-mohiyati. 
3. Amr ibn Kulsum –urug‘-qabilachilik axloqining sohibidir. 
4. Al-Basusaning tuyasidan kelib chiqqan urush. 
5. “Devon al-Xamosa” to’plami haqida. 
6. Imru-l-Qays hayoti va ijodi. 
 
II BOB. QUR’ONU KARIM VA AHODISI NABAVIYA 
2.1. HADIS VA MUHADDISLAR 
Darsning maqsadi: Qur’onu karim va Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy 
to’plagan hadislar to’plami haqida tushuncha beriladi. 
Tayanch so’zlar va iboralar: sura, va’z, xutba, tafsir, hadislar, 
muhaddislar. 
 
Islom dini arab adabiyoti oldida yangi ufqlarni ochib, unga yangi 
tushunchalarni kiritdi. U arab tilini yangi ma’nodosh so’zlar bilan boyitdi. Qur’oni 
Karim arab tili va adabiyotiga juda katta ta’sir ko’rsatdi. 
Qur’oni Karim –– musulmonlarning muqaddas kitobi bo’lib, uni yana al-
Furqon yoki al-Mus’haf ham deb ataydilar. U 114 suradan iborat bo’lib, shulardan 
92 tasi Makkai mukarramada va 22 tasi Madinai munavvarada nozil bo’lgan. 
Mazkur suralar oyatlarga bo’linadi. 
Qur’oni Karimni xotirasida saqlagan Rasulullohning sahobalari va 
shogirdlari og’zidan yozib olinganlari 632 yili Xalifa Abu Bakr Siddiq (raziallohu 
anhu) zamonlarida to’plangan. Qur’oni Karim 645 yili xalifa Usmon ibn Affon 

---

41 
(r.a.) zamonlarida to’la-to’kis holda qo’lyozma holiga keltirilgan. Qur’oni Karim 
fasohat va balog’at bobidagi eng oily namuna hisoblanib, arab tilining sof 
saqlanishiga sabab bo’ldi. Qur’oni Karim arab tili grammatik shakllarining 
takomillashishi va lug’at tarkibining yanada boyishiga katta hissa qo’shdi. 
Qur’oni Karim musulmon dini ilmlari fiqh (musulmon huquqshunosligi), tafsir va 
arab tili sarfi-nahvi, maoniy va bayon ilmlarining asosi hisoblanadi. 
Islom dinida Qur’oni Karim eng mo’tabar va har sohada murojaat manbai 
bo’ladigan kitob hisoblanib, undan keyin Rasulullohning hadislari turadi. Zotan ul 
zoti mubarak aytganlar: “Ey ummatlarim! Men sizlar uchun Qur’oni Karim bilan 
o’zimning sunnatim –– yo’l-yo’riqlarimni qoldirdim. Sizlar shu ikkalasini qattiq 
ushlab ularga amal qilsangiz, to’g’ri yo’ldan also adashmaysiz”. 
Shu andisha nuqtai nazaridan qarasak, payg’ambarimizning hayotlik 
chog’larida aytgan so’zlari, qilmishlari, ko’rsatma-yo’llari, pand-nasihatu o’gitlari 
–– bular hammasi hadis yo sunnat bo’lavergan va shunday deb atalgan. Chunki 
har bir musulmon kundalik hayotida duch keladigan turli-tuman holatlarda, 
ayniqsa, qiyin bir vaziyat yuz berganda mana shu sunnatlarga rioya va amal 
qilishni o’zining burchi va ixtiyori deb biladi.
Islomning dastlabki yillarida hadislarni saqlab qolish ularni muttasil yodlab 
borish bilan amalga oshirilar edi. Ko’pchilik sahobalar yetarli darajada savodli 
bo’lishlariga qaramay hadislarni o’z vaqtida yozib bormaganlar. Bunda 
Payg’ambarning hadislarini yozib borishlikni man qilganlari asosiy sabab bo’lgan. 
O’z xotiralari quvvatiga ishongan sahobalar ularni yodlab boraverganlar va shu 
tarzda avloddan-avlodga yetkazish mumkinligiga ishonganlar. U davrlarda 
kishilarning hurmat-ehtirom qilinishi, obro’-e’tibor qozonishi uning yodlangan va 
ma’nosini o’zlashtirgan Qur’oni Karim oyatlari va hadislarning soni bilan 
belgilanar edi. Vaqt o’tishi bilan Qur’oni Karim va Ahodisi Nabaviyani yod 
biladigan kimsalar birin-ketin dunyodan ko’z yumib, ularning soni tobora 
kamayib borayotgani ma'lum bo’la boshlaydi. Shu boisdan hadislarni xatga 
tushirish va to’plash orqali kelajak avlodlar uchun ma’naviy meros qoldirish 

---

42 
harakatiga asos solindi. Bu ishga, ayniqsa, hijratning ikkinchi asridan boshlab 
jiddiy kirishildi. 
Uchinchi asrda esa, Imom al-Buxoriy (810-869), Imom Muslim (819-874)lar 
o’zlarining Islom olamiga mashhur bo’lgan “al Jome’ as sahih” kitoblarini 
yozdilar. Shu tariqa hadislar birinchi marta bob va bo’limlarga bo’lindi. Bularga 
ergashib Abu Iso Muhammad at-Termiziy, Abu Dovud Sulaymon as-Sijistoniy, 
Imom Ahmad an-Nasoiy, Imom ibn Mojja al-Qaznaviy kabi yirik zotlar yetishib 
chiqdilar va ular ham “as-Sahih” yoki “as-Sunan” nomi bilan hadislar to’plamini 
yozdilar. 
Islom tarixiga oid kitoblarda hadislar asosan Muhammad Payg’ambar 
vafotidan 
keyin 
yozila 
boshlangani 
va 
Muhammad 
Alayxis-salomga 
payg’ambarlik uning qirq yoshida nasib bo’lganligi qayd qilinadi. Shunga ko’ra 
Qur’oni Karim oyatlari Rasululloh umrlarining oxirigacha, ya’ni 23 yil 
mobaynida turli munosabatlar bilan nozil bo’lib turgan bo’ladi. Saxobalar bu 
oyatlarni maxsus sahifalarga yozib borganlar. 
Ilk muhaddislardan biri Abu said al-Xudriy Payg‘ambardan hadislarni 
yozib borishga ruxsat so‘raganda, rad javobini olganligi tarix manbalaridan 
ma’lum. Ilk yozilgan hadislar qatoriga Muhammad Payg‘ambarning xorijiy 
o‘lkalarga (Vizantiya imperatoriga, Eron shohiga, Misr va Hindiston 
hukmdorlariga) yo‘llagan maktublari ham kiradi. Undan tashqari ko‘plab vasiqa 
va hujjatlar ham bo‘lganki, ular ham ilk bor yozilgan hadislardan hisoblanib, 
ularda islomga da’vat, odamlarni ma’lum vazifalarga tayinlash, yer va undan 
olinadigan soliqlar, imon va tavsiya maktublari, Payg‘ambarga kelgan xatlarga 
javoblar aks etgan. 
Hijriy III аср (IX melodiy) boshlariga kelib, hadis haqida ko‘plab kitoblar 
yozila boshladi. Hadis ilmining bu “Oltin asri”da al-Buxoriy, Muslim, an-Nasoiy, 
Abu Dovud, at-Termiziy, Ibn Mojja kabi imomlar “al-Jome’ as-Sahih” va “as-
Sunan” nomli kitoblarini yozganlar. Bu asarlar “Kutubi sitta” (“Olti kitob”) nomi 
bilan mashhurdir. 

---

43