O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Xaridning keyingi taqdiri. Ishlab chiqaruvchi xarid qilgan shaxs 
uning tovaridan qanday foydalanayapti, degan savollarga ham javob 
topa olishi kerak. Agar tovar tokchada chang bosib yotgan bo‘lsa, 
demak, sotib olgan odam undan qanoatlanmagan, u haqidagi fikrlari 
salbiy. Agar yoqmagan tovar sotib yuborilgan yoki foydaliroq tovarga 
almashtirilgan bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilarning yangi tovar ishlab 
chiqarish hajmi pasayadi. Bundan tashqari yetkazib beruvchi kompaniya 
xaridorlar bilan mahsulotni qo‘llashning yangi vositalarini topsa, u 
bundan yutadi. 
Xaridor qachondir sotib olgan tovaridan butunlay voz kechishi, 
ishlab chiqaruvchi esa o‘z mahsulotidan nimaiki (chiqindi) qolgan 
bo‘lsa, atrof-muhitga zarar yetkazmasligi uchun harakat qilishi kerak 
bo‘ladi (bankalar, shishalar va pamperslar bilan bo‘lgan hodisadagi 
kabi). Ekologiya va chiqindilarni zararsizlantirish muammolarining 
o‘sib borishi xaridorlarning atirlarning chiroyli shishachalarini tashlab 
yuborish borasidagi anglashmovchiliklari Fransiya Rochas kompaniya-
sining parfyumeriya tarmog‘ida yangi g‘oyaga undadi. 1994–yilda 
Rochas hajmi 30, 50 va 100 ml. bo‘lgan va tugasa mos keluvchi 
do‘kondan yana to‘ldirib olish imkonini beruvchi flakonlarda yangi 
«parvoz suvi» ni taqdim etdi. 

---

209 
Xarid qilgan odam uning tovari taqdirini quyidagicha belgilaydi:
1. Mahsulotdan vaqtincha qutiladi. 2. Mahsulotdan qutiladi.
3. Mahsulotdan butunlay qutiladi. 4. Foydalaniladi. 5. Ijaraga beriladi.
6. Qarzga beriladi. 7. Vazifasiga ko‘ra ishlatiladi. 8. Uni qo‘llashning 
yangi usuli topiladi. 9.Yaxshi kunlar kelguncha, saqlanadi. 10. Berib 
yuboriladi. 11. Almashiladi.12. Sotiladi. 13. Tashlab yuboriladi.
14. Sotish uchun. 15. Foydalanish uchun. 16. Vositachiga. 
Sog‘lomlashtirish modeli. Sog‘liqni saqlash sohasida ijtimoiy 
marketing uchun iste’molchilar o‘z salomatliklariga nisbatan o‘zlarini 
qanday tutishlari muhim ahamiyatga ega: chekishni qanday tashlaydilar, 
yangi parhezga qanday kirishadilar, trenajyor zallariga qanday keladilar 
va h.k. «O‘zgarish bosqichlari» nomli modelda beshta bosqich ajratiladi: 
1. Avvalgilari. Anglanmagan holda «nimadir qilish kerak»ligi 
muammo yoki zarurati. Mulohaza yuritish. Muammo va nimanidir 
o‘zgartirish haqida jiddiy mulohaza yuritish. 
2. Tayyorgarlik. O‘zgarishlarni boshlash haqida qaror qabul qilish 
va jarayonga tayyorgarlik. 
3. Harakat. Tabiatini (xulq-atvorini) 1 kundan 6 oygacha muddatga 
muvaffaqiyatli modifikatsiyalash. 
4. Mustahkamlash. Yangi shaklni 6 oydan ortiq muddatga saqlab 
qolish. 
O‘z salomatligi haqida jiddiy tashvishlanishi uchun (chekishdan voz 
kechish, vaznini kamaytirish v.b.) inson ushbu besh bosqichning 
hammasidan o‘tishi lozim. Ijtimoiy marketingning vazifasi – inson 
ushbu jarayonlarning hammasini bo‘ysundira olishi uchun chaqiriq va 
vositalar topishdir. 
5.Xaridor faolligi siklining modeli. Professor Sandar Vandermerve 
iste’molchining har qanday masalaga nisbatan uchta tabiatining bosqich-
larini ko‘rib chiqishni taklif qiladi: «…gacha» «jarayonda» va «keyin» 
faollikning yuzaga chiqishi. 
«…gacha» bosqichida nima qilish kerakligi haqida qaror qabul 
qilinadi, «…jarayonda» masalani hal qilish yuz beradi, «keyin» inson 
erishgan muvaffaqiyatni saqlab qolish bilan shug‘ullanadi.
Korporativ xaridor – IBM dan dasturlarning yangi paketini sotib 
olish haqida mulohaza yuritayotgan bank yoki boshqa ishlab chiquvchi-
ning faollik sikli ko‘rsatilayotgan IBM ning vazifasi tanlovni o‘z foyda-
siga moyil qilish uchun har bir bosqichda xaridor uchun foydali ta’sir 

---

210 
etish. Aynan nima taklif qilinishi mumkinligi ko‘rsatilgan. Bank uchun 
maksimal foydani «hal qilish» qarorini beradi. Bunday variantni taklif 
qila borib, IBM xaridorga to‘liq xizmat ko‘rsatadi. Agar kompaniya 
shunchaki, o‘zining dasturiy ta’minlashini sotganda edi, yetishmayotgan 
xizmatlar uchun mijozlar boshqa tashkilotlarga murojaat qilishgan bo‘lar 
edi. Kompleks xizmat ko‘rsatishda bank IBMni afzal ko‘radi, xolos.