O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
Nazorat va mulohaza uchun savollar 
1. Innovatsion marketing texnologiyasiga nimalar kiradi? 
2. Innovatsiyalar bozorida qanday marketing tadqiqotlari amalga oshiriladi? 
3. Innovatsiyalar bozorida sifat tadqiqotlarining o‘rni nimadan iborat? 
4. Xalqaro amaliyotda sifat tadqiqotlarining nechta asosiy usullari mavjud? 
5.Iste’molchi nuqtai-nazaridan innovatsiyalar tahlili qanday amalga oshiriladi? 
6. Innovatsiya qanday ko‘rsatkichlar yordamida tavsiflanadi? 
7. Raqobatbardoshlik omiliga nimalar kiradi? 
8. Innovatsiyalarni bozorda joylashtirish qadamlari nimalarni o‘z ichiga oladi? 
9.Innovatsion marketing o‘tkazishda muvaffaqiyatning asosiy omillariga 
nimalar kiradi? 
 
 

---

120 
8-BOB. INNOVATSIYALAR BOZORIGA KIRISHDA MARKETING 
MODELINING AMALIY JIHATLARI 
 
8.1. Innovatsiya bozoriga kirishda marketing modelining tuzilishi 
Xorijiy mamlakatlarda innovatsiyalar diffuziyasi sohasidagi so‘nggi nashrlar 
tahlili shuni ko‘rsatadiki, innovatsion mahsulotning bozorga kirib borishida ikki xil 
yondashuv mavjud: innovatsiyalar diffuziyasi klassik nazariyasi va Djeffri Mur 
nazariyasi yoki «jarlik» nazariyasi. 
Innovatsiyalar diffuziyasi nazariyasi bozorda yangi mahsulotni qabul qilish 
jarayonini yangi mahsulot sotilishini boshqaradigan va ilgari suradigan, 
iste’molchilar o‘rtasidagi uzoq muddatli va uzluksiz kommunikatsiyalar jarayoni 
sifatida ko‘rib chiqadi. 
E.Rodjersning diffuziya nazariyasida iste’molchlarning besh xil toifasi ajratib 
ko‘rsatiladi. Ushbu toifalar o‘rtasida adabiyotlarda tez-tez yodga olib o‘tiladigan 
taqsimot: 2,5% - novatorlar; 13,5% - ilk izdoshlar; 34% - ilk ko‘pchilik; 34% - kechki 
ko‘pchilik va 16% - konservatorlar – sifat taqsimoti bo‘lib, har bir muayyan mahsulot 
toifasi uchun bu qiymatlardan u yoki bu tomonga sezilarli farq qilishi mumkin. 
Istalgan innovatsion mahsulotning bozorga kirib borishi bu mahsulot ularni jalb 
qiladigan iste’molchilar turidan boshlanib, butun hayotiylik davri davomida boshqa 
iste’molchilar turi tomon o‘zgarib boradi. Xaridorlarning har bir turi o‘rtacha 
kvadratik og‘ishlarga mos keladi. SHunday qilib, ilk ko‘pchilik va kechki ko‘pchilik 
bitta o‘rtacha kvadratik og‘ish doirasida, ilk izdoshlar va konservatorlar – ikkita 
o‘rtacha kvadratik og‘ish doirasida, yangi texnologiya paydo bo‘lishining eng 
boshlanishida esa (taxminan me’yordan uchta o‘rtacha kvadratik og‘ish doirasida) - 
taqsimlanadi. 
Innovatsiyalarni qabul qilish hayotiylik davrining mantiqi shunga asoslanadiki, 
texnologiya istalgan jamiyat tomonidan bosqichma-bosqich, ushbu jamiyatning turli 
segmentlari psixologik va ijtimoiy qiyofalariga muvofiq qabul qilinadi. Bu jarayonni 
ulardan har biri aniq belgilangan guruh bilan bog‘liq bo‘lgan, aniq chegaralangan 
bosqichlarga ega kontiniuum ko‘rinishida aks ettirish mumkin. 

---

121 
Djeffri Murning yangi nazariyasida ilk bozor (novatorlar va ilk izdoshlar) va 
asosiy bozor (ilk ko‘pchilik, kechki ko‘pchilik va konservatorlar) ularning ehtiyojlari 
va xoxish-istaklari bir-biridan farq qiladigan va ular o‘rtasida hech qanday 
kommunikatsiya bo‘lmagan xaridorlar bilan tavsiflanishi nazarda tutiladi. Mana shu 
sababdan firmaning ilk bozordagi marketing usuli albatta hukmronlik qilinadigan 
bozorda qo‘llanayotgan marketing harakatlaridan farq qilishi zarur. Agarda firma 
o‘zining marketing strategiyasida jiddiy o‘zgarishlarni amalga oshirmasa, yangi 
mahsulot sotishning sezilarli qisqarishi ehtimoli yuqori bo‘ladi. 
Innovatsion marketingda mahsulot qimmatini yaratish. Muvozanatlangan 
qadriyatlar tizimi mezonlari qatoriga quyidagilar kiradi: texnologiyalar, mahsulotning 
o‘zi, bozor va kompaniya. 
Xarid haqidagi qarorlarni novatorlar va ilk izdoshlar qabul qiladigan ilk 
bozorda, Djeffri Murning nazariyasiga ko‘ra asosiy qadriyat mezonlari texnologiya 
va mahsulotning o‘zi hisoblanadi. Qarorlar ilk ko‘pchilik, kechki ko‘pchilik va 
konservatorlar tomonidan qabul qilinadigan asosiy bozorda birinchi o‘ringa 
bozordagi etakchilik, kompaniya nufuzi va barqarorlik chiqib oladi. Bu nuqtai 
nazardan ilk bozordan asosiy bozorga o‘tish mahsulotga yo‘nalganlikdan bozorga 
yo‘nalganlikka o‘tishni ifodalaydi. 
Klassik marketing nuqtai nazaridan differensiatsiya mahsulot ishlab chiqishdan 
boshlanadi, shundan keyin narx belgilash, sotuvni rag‘batlantirish bo‘yicha chora-
tadbirlar va reklama strategiyasi kabi faoliyat turlarining gali keladi. «Afsuski, shu 
paytdan boshlab, marketologlar mahsulotga qiziqishni yo‘qotadilar: mahsulot ishlab 
chiqilgandan so‘ng unga narx belgilanib, sotuvni rag‘batlantirish bo‘yicha chora-
tadbirlar o‘tkazilgach, marketing o‘z vazifalarini bajarib bo‘ldi deb hisoblanadi. 
Biroq aynan shu paytda – mahsulot iste’molchilarga sotish uchun tayyor bo‘lgan 
vaqtda – differensiatsiyaning roli yanada muhim ahamiyatga ega bo‘ladi»
18
. Aynan 
shu paytda differensiatsiya jarayonini boshqarish vazifasini sotuvchilar o‘z 
zimmasiga oladi. 
18
Секерин В.Д. Инновационный маркетинг: Учебник.- М.:ИНФРА-М, 2012.стр.176. 

---

122 
Reklama, masalan, diqqat-e’tiborni ushbu mahsulotning kuchli tomonlari 
namoyon bo‘ladigan va ehtimol, maqsadli bozor xaridorlarining ko‘pchiligiga eng 
katta ta’sir ko‘rsatadigan sohalarga qaratadib, mos keluvchi mahsulotni 
differensiatsiyalaydi. 
Ularning bozorga chiqishi negizida mijozlarning psixografik suratini chizish 
innovatsion mahsulot uchun marketing dasturini qanday ishlab chiqish haqida aniq 
tasavvur beradi. 
Texnologiya qabul qilishning bir segmentidan boshqasiga o‘tish marketing 
borasida ham, kommunikatsiyalar borasida ham juda murakkab, chunki har safar 
yangi strategiyalarni endi-endi amaldagi strategiyalarga ko‘nikilgan bir paytda qabul 
qilishga to‘g‘ri keladi. 
Asosiy bozorga chiqish rejasi jarlikdan o‘tish uchun quyidagi alohida dasturlar 
ishlab chiqishni o‘z ichiga olishi lozim: 
• innovatsion mahsulotning yagona identifikatsiyalangan iqtisodiy xaridorini 
tanlash (bozorni segmentlash); 
• innovatsion mahsulot xarid qilishning iqtisodiy oqibatlari yoki hal qiluvchi 
xarid omilini aniqlash; 
• maqsadli xaridorga tugallangan echim taklif etish (to‘ldirilgan tovar); 
• tovar uchun to‘ldiruvchi yaratish maqsadida hamkor va ittifoqchilar jalb 
qilish; 
• innovatsion tovar uchun distributsiya ishlab chiqish; 
• innovatsion mahsulot uchun narx shakllantirish strategiyasini tanlash; 
• raqobatni baholash; 
• joylashtirishni amalga oshirish; 
• keyingi maqsadli xaridorlarni aniqlash.
Xaridorlar innovatsion mahsulot bilan qoniqtiriladigan ehtiyojlarni yaxshi his 
qilmaydilar. Bu holatda potensial xaridorlarga (marketing kommunikatsiyalari 
doirasida) murojaat mos keluvchi ehtiyojlarni aniqlash va jadallashtirshiga qaratilgan 
bo‘lishi lozim. Ushbu holatda aniqlash iste’molchilar hali his etmagan ehtiyojlarni 

---

123 
topish va ularni sezdirish hisoblanadi. Bunday ehtiyojlar ko‘pincha jamiyat 
rivojlanishidagi yangi tendensiyalar paydo bo‘lishi, masalan, atrof-muhitni qo‘riqlash 
haqida qayg‘urish, xavfsiz mehnat sharoitlari yaratish natijasida vujudga keladi. 
«Jarlik»dan o‘tishda to‘laqonli mahsulot konsepsiyasi katta ahamiyatga ega. 
Agar texnologiya qabul qilishning hayotiylik davriga qaraydigan bo‘lsak, shunday 
xulosa chiqarish mumkinki, to‘laqonli mahsulotning tashqi doiralari chapdan o‘ngga 
tomon harakatlanish bilan tobora katta ahamiyat kasb etib boradi. To‘laqonli 
mahsulot rejalashtirish – bozorda etakchilik qilish strategiyasi ishlab chiqishning 
muhim jihatidir. 
Asosiy bozorga innovatsion mahsulot bilan chiqishda birlamchi maqsadli 
segmentga chiqish uchun talab chratishga izmat qiladigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotuv 
usullaridan foydalanish zarur. 
Asosiy bozorga innovatsion mahsulot bilan chiqishda marketologlar to‘g‘ri 
kommunikatsion kanal tanlashi lozim. Innovatsiya yaratish haqida axborot uzatish 
uchun to‘g‘ri keladigan ikkita kanal mavjud. Birinchi kanal bu – ishbilarmonlik 
matbuoti. Ishbilarmonlik matbuotining kommunikatsiya vositasi sifatida muhim 
ustunligi unga nisbatan deyarli barcha ishbilarmonlik vaziyatlarida ishonch 
darajasining yuqoriligidan iborat. 
Ishbilarmonlik matbuotiga qo‘shimcha ravishda axborot tarqatish uchun yana bir 
kommunikatsiya kanali bo‘lib «vertikal media», ya’ni tarmoq yoki ixtisoslashgan 
ommaviy axborot vositalari va turli xildagi forumlar – tarmoq ko‘rgazmalari, 
anjuman va konferensiyalar xizmat qiladi.