O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi urganch davlat universiteti «turizm» kafedrasi bekjanov d

12.3.Turizmda Internet texnologiyalar. 
Turistik biznesda Internet qo‗llanilishini harakterlab, bir necha yo‗nalishlarni 
ajratish mumkin. Birinchi – o‗z xizmatlarini bozorda o‗tkazish uchun makondan 
mohirona foydalanish. Internetda reklama tobora ommaviylashib borayapti, yirik 
turoperatorlar va kichik turagentliklar Web-sahifalari va shaxsiy serverlar bilan faol kirib 
borishayapti. Olis mamlakatlar, ekzotik sayohatlar va turistik xizmatlarga narxlar haqida 
axborotlarni istalgan qidiruv tizimi orqali topish mumkin. Misol uchun, (http: WWW. 
rambler.ru) – juda ommaviy qidiruv tizimi. «Turizm» so‗roviga 4,5 mingdan ziyod noyob 
ma‘lumot bera oladi. 
Ammo boy ko‗rinish tanlovi aldamchi, ko‗pchilik sahifalar foydalanuvi uchun 
unchalik qiziqarli bo‗lib chiqmaydi va juda nari borsa taklif qilinayotgan mamlakatlar 
ruyxatini va idoralar telefonlarinigina beradi, xolos. Saytni to‗laqonli ma‘lumotlar bilan 

---

98 
to‗ldirish va axborotlarni muntazam yangilanishini ta‘minlash o‗z shaxsiy serverlarni va 
qimmatbaho xizmat ko‗rsatish imkoniyatiga ega yirik firmalarninggina qo‗lidan keladi. 
Ishonchli aloqani ta‘minlashga qodir, ma‘lumotlarni yuqori tezlikda uzatish, odatdagi 
aloqa vositalariga nisbatan harajatlarni kamaytirishda yangi telekommunikatsion tizim 
imkoniyati nihoyatda katta, Internet turfirmalarini nafaqat reklama vositasi sifatida jalb 
etadi, balki filiallar va agentliklar bilan o‗zaro harakatini tashkil qilishda ham noyob 
usuldir. Yirik turoperatorlarga har kuni yuzlab turagentliklar bilan aloqada bo‗lib turishga 
to‗g‗ri keladi, ba‘zan ular turli mamlakatlardan bo‗lishadi. Shu nuqtai nazardan ham 
Internetning bahosi yo‗qdir. Butun Internetda deyarli barcha yetakchilik qilayotgan 
turoperatorlarning mahoratli vakillarini aniqlash mumkin. 
Internetning rivojlanishi dunyoda turistik biznesni shunchalik tez sur‘atda 
o‗zgartirayaptiki, ko‗pchilik turfirmalar yangi texnologiyalar bilan tanishishga zo‗rg‗a 
ulgurishmoqda. Elektron tijoratdan olinadigan foyda hali oxirigacha tahlil qilib 
ko‗rilmagan bo‗lsada, ayrim mutaxassislar turfirmalarni elektron texnologiyaga jalb etish 
ayniqsa AQSH va G‗arbiy Yevropada yuqori sur‘atlarda boryotganiga shubha bilan 
qarashmoqda. Bir Internet uning biznesini qanday qilib samarali qilishi mumkinligini 
uylab boshi qotgan, boshqasi esa plyus Butunjahon turidan allaqachon foydalanmoqda. 
Shubha yo‗q, Internetda o‗z saytini ochgan va Internet – tizimidan bronlashtirishda 
foydalanayotgan kompaniyalar o‗z mijozlari va turagentliklar bilan oldingina nisbatan 
samaraliroq o‗zaro hamkorlik qilishmoqda. 
Amalda har bir to‗laqonli funksional sayt o‗zini avtomatlashtirilgan axborot 
texnologiyalari tizimi (SAIT) sifatida namoyon qiladi, ular tarmoqqa tashrif buyuruvchi 
foydalanuvchilar uchun ham, mazkur saytni ushlab turgan turistik korxonalar xodimlari 
uchun ham mo‗ljallangan. 
SAIT yaratish uchun olib borilayotgan ishlar ko‗p vaqt va amalga oshirish 
murakkabligi shundaki, bunday tizimi tegishli turkorxonalar (turfirmalar) kompleks 
boshqaruv avtomatlashtirilgan tizimiga qo‗shilgan bo‗lishi kerak va o‗zining ma‘lumotlar 
bazasi yordamida uning ko‗psonli sohalari faoliyatini ta‘minlashi lozim. 
SAIT asosiy tizim osti bo‗limlari quyidagilar hisoblanadi: 

kompyuter texnik infrastrukturasi va tizimli, dasturli, ta‘minotli tarmoq 
uskunalari; 

ma‘lumotlar bazalari boshqaruv tizimi (SUBD); 

SAIT funksional xosligini qo‗llab-quvvatlash uchun dastur ta‘minoti.; 

axborot-lingvistik 
ta‘minot. Sanalgan elementlar o‗zaro mustahkam 
bog‗langan va SAIT realizatsiyasi jarayonida parallel ravishda yaratilishi shart. 
Bunday tizimlar loyihalash, ishlab chiqish va amalga oshirishda birinchi 
navbatdagi vazifa sifatida quyidagi 10 bosqichni taklif qilish mumkin: 
1. Tizimlarning strategik vazifalari loyihasi va konseptual modelini tayyorlash – 
faoliyat bosh yo‗nalishini belgilovchi (ayniqsa marketing strategiyasi va turistik yo‗nalish 
taraqqiyoti) va firma aniq ehtiyoji, shuningdek resurs ta‘minoti sostavi, qisqacha 
hujjatlar. 
2. Asosiy sheriklar bilan konsultatsiya o‗tkazish (masalan, tashuvchilar, 
turoperatorlar, sayr-tomosha va tadbir uyushtiruvchilar vakillari, telekompaniyalar, kredit 
kartalari bo‗yicha xizmat ko‗rsatuvchi kompaniyalar bilan), aksiyadorlar va shaxslar 
bilan loyihani amalga oshirish yuzasidan ishonchli qo‗llab-quvvatlashga erishish firmalar 
butun faoliyatiga ta‘sir etuvchi katta pul harajatlari va vaqt yo‗qotishlarga barham berish. 
3. Foydalanuvchilar talablarini qondirish uchun zarur xizmatlar loyihasini 
tayyorlash. Shu maqsadga kelgusi faoliyat rejalari va SAYT ta‘minlashi lozim bo‗lgan 

---

99 
vazifalarni o‗ylab topishi lozim. Sistemalar funksional darajasini va har bir funksiyaning 
yo‗nalishlarini aniqlash zarur. 
4. Bozorda mavjud tizimlar tadqiqotlarini o‗tkazish, so‗rovlarni ularga 
foydalanuvchilarga zarur namunaviy xizmatlar xususiyatlarini qo‗shib ishlab 
chiqaruvchiga jo‗natish. 
5. Strategik ishlar ustidagi ishlarni yakunlash, tadqiqotlar natijalarini 
umumlashtirish, agar zarur bo‗lsa, mutaxassislar maslahatlari, funksioanl spesifik variant 
uzil-kesil ishlanmalari va texnik-iqtisodiy asoslangan biznes-rejani, qo‗shilgan moliyaviy 
va moddiy harajatlarni, daromadlarni, boshqa zarur ko‗rsatkichlarni hisob-kitob qilish. 
6. Konkurs o‗tkazish va takliflarni baholash. 
7. Axborotlarni ichiga olgan arxitektura va topalogiya tarmog‗i texnik spesifik 
so‗rovi va yetkazib berish kelishuvi. 
8. Loyihani amalga oshirish haqida uzil-kesil qaror qabul qilinishidan oldin 
harajatlar va ishlarni hisobga olgan holda texnik-iqtisodiy asoslangan tahlil. 
9. Muhim ahamiyatga ega pozitsiyalarni ichiga olgan, asosiy yetkazib beruvchi 
bilan birgalikda tayyorlangan loyihani amalga oshirish grafigini ishlab chiqish. U nafaqat 
elektron uskunalarni montaj qilinishini, balki turistik korxona (turfirma)lar faoliyatining 
barcha hajmini qamrab olishi kerak. 
10. Loyihani amalga oshirishni nazorat qilish bo‗yicha guruhlar tuzish va loyiha 
menejerini tayinlash. Shuni unutmaslik kerakki, elektron tijorat elektron segmentlardan 
ko‗proq ko‗zga tashlanadigan qismlardan biri, haqiqatdan ko‗p aspektlarga ega. Bu 
agentliklar va mijozlarni yanada keng qamrab oladi, menejment tarmoqlaridan keng 
foydalanadi. Sotish bo‗limlarini yangi, unumdorroq ish darajasiga o‗tkazadi. Olis 
boshqaruv tizimi ishlarini yo‗lga qo‗yadi. Turli darajadagi menejmentlarni bog‗laydi, 
hisob-kitoblar tizimiga o‗zgartirishlar kiritadi. Eng yaxshi takliflar bilan provayderlar 
topadi. Mijozlar servis sohalarini kengaytiradi. Mijozlar ma‘lumotlari bazasi bilan faol 
ish olib boradi. Agentlar tarmog‗ini samarali boshqaruvini ta‘minlaydi va boshqa ko‗plab 
ishlarni amalga oshiradi. 
Turistik industriya korxonalari o‗z mahsulotlarini Internet orqali sotish va 
marketingning potensial imkoniyatlarini tez baholadilar. Bu ayniqsa aviakompaniyalar va 
mehmonxonalarga taaluqli. Ular global mahsulotlarni iste‘molchilarga ko‗proq o‗z 
mamlakatlaridan tashqarida ko‗plab regionlarga sotayotganliklarini fahmladilar. 
Internet bu maqsadlar uchun ideal vositalar taqdim etadi, negaki uning xizmatlari 
bahosi global va mahalliy bozorlarda bir xil. An‘anaviy marketing operatsiyalari 
byudjetlari bevosita geografik qamrovga proporsional (bosish va tarqatish qiymati 
ko‗payishi evaziga), Internet uchun esa geografik omillarning ahamiyati yo‗q: uning 
xizmatlari bahosi Web – saytlarga qancha odam tashrif buyurganiga bog‗liq emas. Shuni 
ta‘kidlash kerakki, odam tashrif buyurganiga bog‗liq emas. Shuni ta‘kidlash kerakki, 
Internetning multmediya vositalari turizm va sayohatni olg‗a harakatlanishiga beqiyos 
imkoniyatlar eshigini ochadi. 
Har qanday kompaniya Web – saytga ega bo‗la turib, uning resurslariga murojaat 
qiluvchi shaxs turagent yoki potensial sayyoh bo‗lishini istaydi. Ammo ularni Internetda 
qiziquvchilardan farqlash oson emas. 
Indivudial va ish yuzasidan safarga jo‗nayotganlar uchun muhimi narx emas, tez 
ko‗rsatiladigan sifatli xizmatdir. Shuning uchun ham tegishli turagentlar Internet-
texnologiyalarni egallash uchun raqobatni avj oldiradilar. Bunday agentliklar mijozlari va 
menejerlari tursaytlar bo‗yicha tinimsiz «Sayohat» qiladilar. Ko‗pchilik rossiyaliklar hali 

---

100 
Internetda o‗z kredit kartochkalaridan foydalanishga qo‗rqadilar, oshirish uchun 
turagentliklarga murojaat qiladilar.
Internetda turistik industriyaning minglab kompaniyalari xususiy sektorlari 
ishtirok etadi. Ular bu tejamli taqsimlash kanali dunyodagi barcha iste‘molchilarga 
ishonch hosil qiladilar. 
Eng mashhur qidiruv direktoriyasi – Vohoo! shuni nazarda tutish kerakki, bu 
direktoriya redaktorlari uning sahifalariga tushadigan saytlarga nisbatan saylov siyosatini 
o‗tkazadilar. Tarmoqda Vohoo! ruyxatidagiga qaraganda turisttik saytlar ancha ko‗p. 
Turistik industriyaga taaluqli bo‗lgan Web – saytlar umumiy sonining sanog‗iga yetish 
qiyin. Lekin, ular 250 mingga yaqinligini tusmollash mumkin.
Internet – texnologiya turizmni rivojlantirishda ulkan qiziqish uyg‗otadi. U 
quyidagi imkoniyatlarga ega: 

axborotlar va mahsulotlar taklifini dunyo bo‗yicha nisbatan arzon narxda 
ko‗proq odamlarga yetkazadi; 

an‘anaviy matbuot nashrlariga nisbatan ancha yuqori sifatli axborotlarni 
taqdim etadi; 

iste‘molchilarga mahsulotlarni yengilroq va oddiy usullarga bronlashtirishni 
ta‘minlaydi; 

ishlab chiqarish va axborot tarqatishda katta tejamkorlik beradi. 
Turistik bozor ishtirokchisi portal hisoblanadi (ixtisoslashgan SAYT, tematikani 
belgilash bo‗yicha katta ma‘lumotlar bazasiga ega). Uni Internetda ishlovchi tashkilot 
qo‗llab-quvvatlaydi va yuz minglab yoki hatto millionlab foydalanuvchilar uchun onlayn 
texnologiyasi darvozasi bo‗lib hisoblanadi. Portalni qidiruv deriktoriyasi, dastur 
mahsulotlari ishlab chiqaruvchi yoki TV kanali taqdim etishi mumkin. Kompaniya nima 
bilan shug‗ullanmasin muhimi iste‘molchi uning xizmatidan foydalansin, unga ishonsin. 
Kompaniyaning ishonchli nufuzi uning mahsulotlariga, jumladan, turistik mahsulotlariga 
ishonch tug‗diradi. 
Internet portali – bu birinchi sayt unga foydalanuvchi tarmoqqa kirishda tashrif 
buyuradi. Brauzer tarmog‗ining dastur ta‘minoti uy –sahifasi deb atalgan sahifani 
yaratish imkonini beradi. Bu Web –sayt bo‗yicha avtomatik jimlik foydalanuvchi onlayn 
rejimiga chiqishda displey ekranida paydo bo‗ladi. Har bir portalning vazifasi o‗z uy 
sahifasini shakllantirish. Internet xizmati provayderi bilan shartnoma imzolab, 
iste‘molchi dastur ta‘minot oladi, tugmacha bosilishi bilan avtomatik tarzda uy sahifasi 
paydo bo‗ladi, mohiyatan bu pravayder Web –saytidir. Ayrim ko‗proq mashhur portallar 
provayderlar hisoblanadi, masalan, AOL yoki ―Compu Serve‖, lekin Excite Hotbot kabi 
qidiruv direktoriyalari yoki yangiliklar sayti CNN ham portal bo‗lishlari mumkin. 
Foydalanuvchilar ishonchini qozonish uchun ko‗pchilik portallar o‗z xohishiga ko‗ra 
bo‗limlar tanlab uy sahifalari mazmunini almashtirish imkonini taklif qiladilar.