O‟zbеkiston rеspublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

15.3. Shaxs ijtimoiylashuvining asosiy mezonlari. Ijtimoiylashuv yoki 
sotsializatsiya jarayoni. Ijtimoiy institutlar. 
Shaxs, uning dunyoni bilishi, o‟zini va atrofidagi insoniy munosabatlarni 
anglashi, tushunishi va o‟zaro munosabatlar jarayonida o‟zidagi takrorlanmas 
individuallilikni namoyon qilishi hamda ushbu jarayonlarning yoshga va jinsga 
bog‟liq ayrim jihatlarini tahlil qilish bizga umumiy ravishda shaxs – jamiyatda 
yashaydigan ijtimoiy mavjudotdir, degan xulosani qaytarishga imkon beradi. 
Ya‟ni, u tug‟ilgan onidan boshlab o‟ziga o‟xshash insonlar qurshovida bo‟ladi 
va uning butun ruhiy imkoniyatlari ana shu ijtimoiy muhitda namoyon bo‟ladi. 
Chunki agar insonning ontogenetik taraqqiyoti, ya‟ni tug‟ilgan onidan, to umrining 
oxirigacha bo‟lgan taraqqiyoti davriga e‟tibor beradigan bo‟lsak, hali gapirmay 
turib, odam bolasi hayotining ilk daqiqalaridayoq, o‟ziga o‟xshash mavjudotlar 
davrasiga tushadi va keyingina ijtimoiy muloqotning barcha ko‟rinishlarining faol 
obyekti va subyektiga aylanadi. Shu nuqtai nazardan, har birimizning jamiyatdagi 
o‟rnimiz, uning qachon va qanday sharoitlarda paydo bo‟lgani, jamiyatga qo‟shilib 
yashashimizning psixologik mexanizmlari fanning muhim vazifalaridan biridir. Bu 
jarayon psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya deb yuritiladi. 
Demak, sotsializatsiya yoki ijtimoiylashuv – inson tomonidan ijtimoiy 

---

131 
tajribani egallash va hayot-faoliyat jarayonida uni faol tarzda o‟zlashtirish 
jarayonidir. Sodda til bilan aytganda, ijtimoiylashuv – har bir shaxsning jamiyatga 
qo‟shilishi, uning normalari, talablari, kutishlari va ta‟sirini qabul qilgan holda, har 
bir harakati va muomalasida uni namoyon etishi, kerak bo‟lsa, shu ijtimoiy 
tajribasi bilan o‟z navbatida o‟zgalarga ta‟sirini o‟tkaza olishi jarayonidir. 
Ijtimoiylashuv eng avvalo odamlar o‟rtasidagi muloqot va hamkorlikda turli 
faoliyatni amalga oshirish jarayonini nazarda tutadi. Tashqaridan shaxsga 
ko‟rsatilayotgan ta‟sir oddiy, mexanik tarzda o‟zlashtirilmay, u har bir shaxsning 
ichki ruhiyati, dunyoni aks ettirish xususiyatlari nuqtai nazaridan turlicha 
subyektiv tarzda idrok etiladi. Shuning uchun ham bir xil ijtimoiy muhit va bir xil 
ta‟sirlar odamlar tomonidan turlicha harakatlarni keltirib chiqaradi. Masalan, 10-15 
nafar kishidan iborat akademik lisey talabalarini olaylik. Ularning bilimni, ilmni 
idrok qilishlari, ulardan ota-onalarining kutishlari, o‟qituvchilarning berayotgan 
darslari va unda yetkazilayotgan ma‟lumotlar, manbalar va boshqa qator omillar 
bir xilday. Lekin baribir ana shu 15 talabaning har biri shu ta‟sirlarni o‟zicha, 
o‟ziga xos tarzda qabul qiladi va bu ularning ishdagi yutuqlari, o‟quv 
ko‟rsatgichlari va iqtidorida aks etadi. Bu o‟sha biz yuqorida ta‟kidlagan 
ijtimoiylashuv va individualizatsiya jarayonlarining o‟zaro bog‟liq va o‟zaro 
qarama-qarshi jarayonlar ekanligidan darak beradi. 
Ijtimoiylashuv jarayonlarining ro‟y beradigan shart-sharoitlarini ijtimoiy 
institutlar deb ataymiz. Bunday institutlarga oiladan boshlab, mahalla, rasmiy 
davlat muassasalari (bog‟cha, maktab, maxsus ta‟lim o‟choqlari, oliygohlar, 
mehnat jamoalari) hamda norasmiy uyushmalar, nodavlat tashkilotlari kiradi. 
Bu institutlar orasida bizning sharoitimizda oila va mahallaning roli o‟ziga 
xosdir. Insondagi dastlabki ijtimoiy tajriba va ijtimoiy xulq elementlari aynan 
oilada, oilaviy munosabatlar tizimida shakllanadi. Shuning uchun ham xalqimizda 
biz yuqorida ta‟kidlagan “qush uyasida ko‟rganini qiladi” degan maqol bor. Ya‟ni, 
shaxs sifatlarining dastlabki qoliplari oilada olinadi va bu qolip jamiyatdagi boshqa 
guruhlar ta‟sirida sayqal topib, takomillashib boradi. Bizning o‟zbekchilik 
sharoitimizda oila bilan bir qatorda mahalla ham muhim tarbiyalovchi – 

---

132 
ijtimoiylashtiruvchi rol o‟ynaydi. Shuning uchun bo‟lsa kerak, ba‟zan odamning 
qaysi mahalladan ekanligini surishtirib, keyin xulosa chiqarishadi, ya‟ni mahalla 
bilan mahallaning ham farqi bo‟lib, bu farq odamlar psixologiyasida o‟z aksini 
topadi. Masalan, bitta mahalladan yaxshi kelin chiqsa, aynan shu mahalladan qiz 
qidirib qolishadi. Ya‟ni, shu mahalladagi ijtimoiy muhit qizlarning iboli, aqlli, 
sarishtali bo‟lib yetishishlariga ko‟maklashgan. Masalan, ayrim mahallalarda sahar 
turib ko‟cha – eshiklarni supurish odatga aylangan va barcha oilalar shu udumni 
buzmaydilar. Shunga o‟xshash normalar tizimi har bir ko‟cha-mahallaning bir-
biridan farqi, afzallik va kamchilik tomonlarini belgilaydi, oxirgilar esa shu 
mahallaga katta bo‟layotgan yoshlar ijtimoiylashuvida bevosita ta‟sirini ko‟rsatadi. 
Yana bir muhim ijtimoiylashuv o‟choqlariga maktab va boshqa ta‟lim 
maskanlari kiradi. Aynan shu yerda ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari maxsus 
tarzda uyg‟unlashtiriladi. Bizning ijtimoiy tasavvurlarimiz shundayki, maktabni biz 
ta‟lim oladigan, bola bilimlar tizimini o‟zlashtiradigan maskan sifatida qabul 
qilamiz. Lekin aslida bu yer ijtimoiylashuv tarbiyaviy vositalarda yuz beradigan 
maskandir. Bu yerda biz ataylab tashkil etilgan, oxirgi yillarda joriy etilgan 
“Ma‟naviyat darslari”, “Etika va psixologiya” kabi tarbiyalovchi fanlarni nazarda 
tutmayapmiz. Gap har bir darsning, umuman maktabdagi shart-sharoitlar, umumiy 
muhitning tarbiyalovchi roli haqida. Masalan, dars paytida o‟qituvchi butun diqqati 
bilan yangi darsni tushuntirish bilan ovora deylik. Uning nazarida faqat dars, 
mavzuning mazmuni va undan ko‟zlangan maqsad asosiyday. Lekin aslida ana shu 
jarayondagi o‟qituvchining o‟zini qanday tutayotganligi, kiyim-boshi, mavzuga 
subyektiv munosabati va qolaversa, butun sinfdagi talabalarga munosabati hamma 
narsani belgilovchi, ijtimoiy tajriba uchun muhim ahamiyatga ega bo‟lgan omildir. 
Shu nuqtai nazardan talabalar didi, kutishlari va talablariga javob bergan o‟qituvchi 
bolalar tomonidan tan olinadi, aks holda esa o‟qituvchining ta‟siri faqat salbiy 
rezonans beradi. Xuddi shunday har bir sinfda shakllangan muhit ham katta rol 
o‟ynaydi. Ba‟zi sinflarda o‟zaro hamkorlik, o‟rtoqchilik munosabatlari yaxshi 
yo‟lga qo‟yilgan, guruhda ijodiy munozaralar va bahslar uchun qulay sharoit bor. 
Bu muhit tabiiy o‟z a‟zolari ijtimoiy xulqini faqat ijobiy tomonga yo‟naltirib 

---

133 
turadi. Yana bir muhim ijtimoiylashuv muhiti – bu mehnat jamoalaridir. Bu 
muhitning ahamiyati va o‟ziga xosligi shundaki, bu yerga shaxs odatda ancha aqli 
pishib qolgan, ma‟lum tajribaga ega bo‟lgan, hayot haqidagi tasavvurlari 
shakllangan paytda keladi. qolaversa, egallangan mutaxassislik, orttirilgan mehnat 
malakalari va bilimlar ham juda muhim bo‟lib, shu muhitdagi ijtimoiy normalar 
xarakteriga ta‟sir qiladi. Lekin baribir shaxsning kimlar bilan, qanday o‟zaro 
munosabatlar 
muhiti 
ta‟sirida 
ekanligi 
uning 
yetuklik 
davridagi 
ijtimoiylashuvining muhim mezonlaridandir. Shuning uchun ishga kirishdagi 
asosiy motivlardan biri – o‟sha jamoaning qanday ekanligi, bu yerdagi o‟zaro 
munosabatlar, rahbarning kimligi va uning jamoaga munosabati bo‟lib, ko‟pincha 
oylik-maosh masalasi ana shulardan keyin o‟rganiladi. Shuning uchun mehnat 
jamoalarida yaxshi, sog‟lom ma‟naviy muhit, adolat va samimiyatga asoslangan 
munosabatlar har bir inson taqdirida katta rol o‟ynaydi. 
Katta yoshdagi ijtimoiylashuvning o‟ziga xosligi shundaki, unda 
individualizasiya jarayoni aniqroq, sezilarliroq kechadi. Chunki katta odam nafaqat 
tashqi ta‟sirlarni o‟zlashtiradi, balki o‟zidagi iqtidor, malakalar, hayotiy tajribasi 
bilan boshqalarga ham tarbiyaviy ta‟sir ko‟rsatadi, ish-amalda yoshlarga shaxsiy 
o‟rnak ko‟rsatish imkoniyaga ega bo‟ladi. Shu nuqtai nazardan, qarilikning 
ijtimoiy mohiyati shundaki, ota-bobolarmiz, onaxonlarimiz asosan o‟zlaridagi 
mavjud ijtimoiy tajribani boshqalarga (farzandlar, nabiralar, mahalladagi yoshlar 
va hokazo) uzatish bilan shug‟ullanadilar va bu narsa ayniqsa, Sharq xalqlarida 
juda e‟zozlanadi. Xalqimizdagi “qari bilganni pari bilmas” degan naql ham bobolar 
va momolar o‟gitlarining tarbiyalovchi mohiyatini aks ettiradi. Shu sababli ham 
mustaqil yurtimizda qariyalar e‟zozlanadi, mahallaning boshqaruv roli kun sayin 
oshirilmoqda, oila-tarbiyaning bosh o‟chog‟i sifatida davlat himoyasida bo‟lib 
kelmoqda. Bu mustaqil davlat yoshlarida yangicha tafakkur va ongning 
shakllanishiga, yurtga sadoqat, vatanparvarlikning rivojiga o‟z hissasini qo‟shadi.