O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

Nazorat soavollari

1. Egalik kategoriyasi va uning smenatik grammatik tabiati haqida tushuntiring.

2. Egalik qo`shimchalarining shaxs-son ma'nosini ifodalashini tushuntirib bering.

3. Egalik qo`shimchalarining joylashishi o`rnini aytib bering.

Hozirgi o`zbek adabiy tilida otning boshqa so`zlar bilan sintaktik munosabatini ko`rsatuvchi ma'nolari va bu ma'nolarini ifodalovchi formalar sistemasi kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi olti grammatik ma'no yoki olti kelishikni birlashtiradi: bosh kelishik, qaratqich kelishik, tushum kelishigi, chiqish kelishigi, jo`nalish kelishigi, o`rin kelishigi.

Kelishiklar ifoda qiladigan munosabatlarning umumlashgan ma'nolari so`zlar paradigmasida emas, so`z birikmasida shakllanadi, ya'ni bunday ma'nolar sintagmatik xarakterda bo`ladi. Otlarning kelishik formalar bilan o`zgarishi turlanish, kelishik affiksining o`zi esa turlovchi deyiladi.

Kelishiklar	So`roqlar	Turlanish
Bosh kelishik	Kim?, nima?, kaer?	Go`zal,kitob,Samarqand
qaratqich kelishik	Kimning?, nimaning?, kaerning?	Go`zalning,kitobning, Samarqandning
Tushum kelishik	Kimni?, nimani?, kaerni?	Go`zalni,kitobni,Samar-kandni
Jo`nalish kelishik	Kimga?, nimaga?, kaerga?	Go`zalga,kitobga, Samar- qandga
O`rin-payt kelishik	Kimda?, nimada?, qaerda?	Go`zalda,kitobda,Samar-qandda
Chiqish kelishik	Kimdan?,nimadan?, qaerdan?	Go`zaldan, kitobdan, Samarqanddan

Har bir kelishikning o`z formasi, ma'nosi va sintaktik vazifasi bor. Masalan, jo`nalish kelishigi ot, olmosh, son va otlashgan so`zlarga qo`shilib, ot bilan fe'l orasidagi sintaktik munosabatni ko`rsatadi. Uning asosiy ma'nosi harakatni yunalishi o`rnini bildirishdir. Bundan tashqari payt, atash, sabab, maqsad ma'nolarini ham ifoda qiladi.

Kelishik formasidagi so`zlar gapda boshqa so`zlar bilan quyidagicha munosabatda bo`ladi:

qaratqich kelishigi ot bilan otni grammatik aloqaga kiradi: jurnalning varagi, odamning gavdasi.

Tushum, jo`nalish, o`rin, chiqish kelishiklari otni fe'l bilan aloqaga kiritadi: xatni o`qidi, klubga bordim, institutga kirdim, uydan keldim. Kelishik formasidagi otlar ot va fe'ldan boshqa turkumdagi so`zlar bilan ham munosabatga kirishadi: Otdan baland, itdan past.(Topishmoq)Uyat o`limdan qattiq. (Maqol).