O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

Qaratqich kelishigi. Qaratqich kelishigi biror predmetning shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmetga qarashliligini ifodalaydi. Qaratqich kelishigi –ning affiksi orqali shakllanadi: Dilfuzaning kitobi, daraxtning bargi. Qaratqich kelishigi affiks jonli nutqda, shevalarda –ing formasidagi varianti ham mavjud. Bu 1 va 11 shaxs kishilik olmoshlarining birlik formasiga qo`shiladi: menQing-maning, senQing-sening.

Qaratqich kelishigi ikki ko`rinishda – belgili va belgisiz qo`llanadi. Belgili qaratqich kelishigi –ning affiksi bilan shakllanib, real qarashlilikni ifodalaydi: Gulchehraning butun vjudi muz bo`lib ketdi. (U.Umarov). Bunda predmetni konkret bir shaxsga qarashliligi anglashildi.

Qaratqich kelishigi affiks tushib qolsa, qaratqich kelishigi belgisiz bo`ladi. Cho`l qushlari beozorgina chug`urlashadi.

Qaratqich kelishigining belgili-belgisiz qo`llanilishi o`z qonun-qoidalariga ega. Qaratqich kelishigi quyidagi xollarda albatta belgili qo`llanadi:

Qaratqich kelishigidagi so`z shaxs otlari bo`lganda: Dilfuza opamning shifokori bemehr bo`lsa kerak. (X.G.)Butunning qismi anglashilganda: Ko`p o`tmay bedazorning har chekkasida bedanalar sayray boshladi. (O`.Umarbekov).

Qaratqich kelishigshidagi so`z bilan qaralmish o`rtasida boshqa so`zlar qo`llanganda: Cho`lning daydi shamollari o`t-o`lanlarni silkib yugurar. (S.axmad.).

Qaratqich kelishigi quyidagi xollarda belgisiz bo`ladi:Qaratqich kelishigida ot abstrakt otlardan bo`lganda: Yaxshi haqiqat yo`lini tutudi.Qaralmish payt ma'nosini ifoda qiluvchi so`zlardan bo`lganda: go`yoira-shira yorishib kelayotgan cho`l tongida bu alangga juda g`alati bo`lib ko`rinadi. (S.Axmad.).

Qaratqich kelishigidagi so`zlar bir-biriga tobe xolda birin-ketin kelganda, eng so`nggisidan oldingilari belgisiz bo`ladi: Toshkent Davlat universiteti filologiya fakulteti 111 kursning studentlari musobaqada g`olib chiqdilar.

Qaratqich kelishigida kelgan so`z oy, kun, payt, fasl nomlarini ifoda qiluvchi so`zlardan bo`lganda: Kechkurungi bahor havosi kishiga orom bag`ishlar edi. (O).

Qaratqich tur ma'nosini ifoda qilganda: Chul qovunlari pishay-pishay deb turibdi. (S.Axmad). Qaratqich kelishigidagi so`z ot ko`makchilari bilan ham munosabatga kirishadi. Bunda qaratqich kelishigidagi so`z belgili yoki belgisiz holatda bo`lib, ko`makchi so`z bilan analitik forma hosil qiladi va gapda bitta sintaktik vazifa bajaradi: Bugubor osmonda burgut yangi uchishga urgangan bolasining goh oldiga, goh orkasiga utib uchardi. (S.A.).

Tushum kelishigi. Tushum kelishigidagi ot gapdagi ish-harakatning o`ziga qabul qilgan predmetni anglatadi. Bu so`z gapda hamma vaqt fe'l bilan birikadi. Tushum kelishigi formasi –ni affiks orqali yasaladi: daftarni, Nargizani. Tushum kelishigidagi ot vositasiz bo`lib keladi: Brigada qizlari Karimni kayta kuzatib qo`ydilar.

Tushum kelishigi formasi belgili va belgisiz qo`llanishi mumkin. Kelishik affiksi –ni saqlansa, belgili, -ni affiksi tushirilib qoldirilsa belgisiz hisoblanadi. quyidagi xollarda belgili qo`llaniladi.Tushum kelishigidagi so`z atoqli otlardan bo`lganda: Oqsoqolning qo`lidan Muzaffarni olarkan, yarq etib menga qaradi. (U.Xoshimov.).

Ko`rsatish olmoshi, sifat va sifatdosh bilan ifodalangan aniqlovchiga ega bo`lganda: Egilgan boshni qilich kesmas. (maqol.).Tushum kelishigidagi so`z otlashgan so`z bo`lganda: Yaxshini maqtagan yaxshidir, yomonni maqtagan adashur. (Maqol.).Tushum kelishigidagi so`z harakat nomi bo`lganda: Yaxshisi, bu uchrashuvni tezlashtirish kerak.Kesim o`z leksik-simantik xususiyatiga ko`ra tushum kelishigining belgili formasini talab qilganda: Sel na odamni ayadi, na dov-daraxtni! (U.Umarbekov.).

Tushum kelishigidagi so`z asosan bir turdagi predmetni ifoda qilib, uni ta'kidlash lozim topilmaganda belgisiz qo`llanadi: Albatta, millionlab odamning hammasiga qasr qurib bo`lmaydi. (U.Xoshimov.).

Ko`rinadiki, tushum kelishigidagi so`zning belgili yoki belgisiz kelishida tushum kelishigi formasiga kirayotgan so`zning atoqli yoki turdosh bo`lishi, egalik affiksini olish-olmasligi, sifatlovchi yoki sifatlovchisiz qo`llanilishi boshqaruvchi bo`lak bilan distant yoki kontakt holatda bo`lishi, boshqaruvchini talab qilishi yoki kelmasligi kabi hodisalar asosiy faktorlar hisoblanadi.