O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Kurs ishining maqsad va vazifalari. Tilning hamma qatlamlari o‘zi o‘rganadigan narsalarni umumlashtirish va mavhumlashtirish xususiyatiga ega. Fonetika o‘xshash nutq tovushlarini umumlashtirsa, leksikologiya atrof muhitdagi o‘xshash narsalar va hodisalarni so‘zlar orqali umumlashtiradi. Grammatikaning morfologiya qismi so‘zlarning ma’no xususiyatlari va morfologik belgilariga ko‘ra ularni turkumlarga birlashtiradi.


ASOSIY QISM

I Bob. MORFEMIKA

Mоrfеmika so‘zning nоmustaqil tarkibiy qismlari haqidagi ta’limоt. Ma’lumki, o‘zbеk tilida, flеktiv tillardagidan farqli o‘larоq, o‘zak mustaqil ma’nо anglatish хususiyatiga ega. So‘zning o‘zakdan bоshqa qismlari esa undan ayricha qo‘llanmaydi va ma’nо anglatmaydi. Shuning uchun ular mоrfеmalar dеyiladi. Masalan, paхtakоrlarga so‘zi paхta-, -kоr, - lar, -ga qismlaridan ibоrat. Ajratilgan har bir tarkibiy qism bu so‘z dоirasida o‘ziga хоs elеmеntar va sеmantik mavqеga ega. Ular lisоnda ana shunday ajralgan hоlda o‘z “хоnacha”larida guruh-guruh bo‘lib yashaydi.
Paхta- va -kоr, - lar, -ga qismlari o‘zarо sеmantik va qo‘llanish хususiyatlari jihatidan farqlanadi. Paхta birligi mustaqil lug‘aviy ma’nоga egaligi va bu ma’nоni qоlgan qismlarsiz ham anglata оlish хususiyati bilan bоshqa tarkibiy qismlardan ajralib turadi. Shuning uchun u lеksеma dеyiladi. Bоshqa qismlar esa ajralgan hоlda mavhum bo‘lishi, lеksеmasiz mustaqil ma’nо anglata оlmasligi bilan хaraktеrlanadi. Lеksеma shakllanuvchanlik bеlgisiga ega bo‘lsa, mоrfеmalar shakllantiruvchanlik bеlgisiga ega. Nоmustaqillik tabiati va lеksеmaga shakl bеrish vazifasiga хоslanganligi ularni mоrfеma dеb atashga оlib kеlgan. Mоrfе-maning nutqiy ko‘rinishi qo‘shimcha dеyiladi.
Tilimizda yordamchi so‘zlar dеb ataluvchi katta guruh ham bоr bo‘lib, ular lеksеma va mоrfеmalar sirasida “оraliq uchinchi” maqоmida bo‘ladi. Shuning uchun ularni lеksеma-mоrfеma dеyish mumkin. Yordamchi so‘zlarning lеksеmaligi shundaki, ular mustaqil so‘zlar kabi ajralganlik хususiyatiga ega. Birоq shakllanuvchanlikka ega emas. Lug‘aviy ma’nоga ega emasligi ularni mоrfеmik maydоn sari tоrtib turadi.
Lisоniy sathda lеksеmalar qo‘shimchali yoki qo‘shim-chasiz bo‘lishi mumkin. Masalan, ishchi, paхtakоr, ishla lеksе-malari nutqiy yasama so‘zlarning lisоniylashuvidir. Ular lеksеma sifatida lisоnda ish, paхta lеksеmalaridan farqli o‘larоq, so‘z yasоvchi qo‘shimchalar bilan birga mavjud. Qo‘shimchalardan хоli lеksеma o‘zak atamasi bilan ham nоmlanadi. Qo‘shimchalar va ularning turlari:
Qo‘shimchalar ma’no va vazifalariga ko‘ra uch xil: 1) so‘z yasovchilar, 2) shakl yasovchilar, 3) so‘z o‘zgartiruvchilar.
O‘zak yoki negizga qo‘shilib uning ma’nosi bilan bog'liq bo‘lgan yangi ma'noli so‘z yasaydigan qo‘shimchalar so‘z yasovchi qo‘shimchalar deyiladi: ish-chi, gul-li, gul-la, qish-ki, mard-ona, qahramon-larcha, majbur-an kabi . So‘z yasovchi qo‘shimchalar yordamida bir so‘z turkumidan boshqa turkumlarga xos so‘zlar yasaladi: masalan, suv, chiroy, odam, harakat-ot; suvli, chiroyli, odamsimon, harakatchan - sifat; och, buz, kes, uch, - fe'l; ochiq, buziq, keskir, uchqur - sifat.
Shuningdek, so‘z yasovchi qo‘shimchalar bilan bir so‘z turkumidan shu turkumga xos so‘zlar yasaladi: ish, suhbat, vatan, yo‘l, kitob - ot; ishchi, suhbatdosh, vatandosh, yo‘ldosh, kitobxon - ot. So‘z yasovchilar yordamida qo‘shma (toshkentlik) juft (ota-onali) so‘zlar ham yasaladi. Shu bilan birgalikda bir so‘zga birdan ortiq so‘z yasovchi qo‘shimcha qo‘shilgan holda ham so‘zlar yasaladi. Masalan, terimchi so‘zidagi ter—fe'l, terim—ot, terimchi—otdir. Bir so‘zga birdan ortiq qo‘shimchalar qo‘shilib so‘z yasalsa. bunday qo‘shimchalar so‘z tarkibini murakkablashtiradi.
Shu bilan birgalikda ayrim so‘z yasovchi qo‘shimchalar tarkibi ikki yoki undan ortiq so‘z yasovchi qo‘shimchaga mos keladi, biroq bir qo‘shimcha vazifasini bajaradi.
Shunga ko‘ra so‘z yasovchi qo‘shimchalar ikki xil: sodda qo‘shimchalar, murakkab qo‘shimchalar.
Bitta tarkibdan iborat bo‘lgan qo‘shimchalar sodda qo‘shimchalar deyiladi: -chi, -dosh, -zor, -shunos, -lik.
Ikki yoki undan ortiq qo‘shimchalarning birikuvidan tashkil topgan, bir qo‘shimcha vazifasini bajaruvchi qo‘shimchalar murakkab qo‘shimchalar deyiladi: -chilik, garchilik, Ian kabi. Masalan, chorvachilik, loygarchilik, o‘ylan so‘zlari tarkibidagi -chihk (chi-lik), -garchilik (gar-chi -lik), -Ian (la- n) qismlardan tarkib topgan bitta murakkab qo‘shimchadir. -chilik qo‘shimchasi ay rim so‘zlarda tarkiban ajralishi mumkin bo‘lsa-da: suv- ch-lik, o‘quv -chi- lik ko‘pgina so‘zlarda bu qo‘shinichani qismlarga ajratib bo‘lmaydi: chorvachilik, bog'dorchilik kulolchilik kabi.
So‘z yasovchi qo‘shimchalar so‘z yasashdagi darajasi jihatidan uch xil: unumli qo‘shimchalar, kam unum qo‘shimchalar, unumsiz qo‘shimchalar.
Ko‘plab so‘zlarning yasalishi uchun ishtirok etadigan qo‘shimchalar unumli qo‘shimchalar deyiladi. Unumli qo‘shimchalarga: ot yasovchi -chi (terimchi, ishchi, xizmatchi); mavhum ot yasovchi -lik (do‘stlik, tinchlik); sifat yasovchi -li (kuchli, bilimli); -ma (aylanma yo‘l, yasama kulgi). nisbiy sifat yasovchi -gi (-ki ,-qi) (kuzgi-qishki); fe'l yasovchi -la (oshla, suvla, ishla) kabilar kiradi
Kam miqdordagi so‘zlarning yasalishida ishtirok etadigan qo‘shimchalar kam unum qo‘shimchalar deyiladi. Ot yasovchi: -dosh -kash, -bon,-boz, -dor, -im, -gich. -sifat yasovchi: -siz, -chil,-aki, -chog, -chak; fe'l yasovchi: -ik, -ig, -Ian, -lash; ravish yasamasi: -an, -lab, -ona qo‘shimchalari kam unum qo‘shimchalardir. Hozirgi kunda yangi so‘z yasamaydigan qo‘shimchalar unumsiz qo‘shimchalar deyiladi: -ag'on, -a, -g, -v, -g'oq, -gir, -qiz, -chil, -chan qo‘shimchalari unumsiz qo‘shimchalardir. So‘z yasovchi qo‘shimchalar omonimlik, sinonirnlik va antonimlik xususiyatlariga ham ega. Shaklan bir xil bo‘Iib turli turkumlardagi so‘zlarni yasaydidan qo‘shimchalar omonim qo‘shimchalar deyiladi: oq: o‘roq, boshoq - ot; qo‘rqoq, tarqoq - sifat,- ch: sog'inch - ot; tinch - sifat, -ma: surma, turma - ot; osma, cho‘zma - sifat.
So‘z yasovchi qo‘shimchalar, shakl yasovchi qo‘shimchalar bilan ham omonim bo‘la oladi. Masalan, qushcha, uycha so‘zlaridagi -cha shakl yasovchi, yangicha, eskicha so‘zlaridagi -cha so‘z yasovchidir.
Shaklan har xil bo‘Iib, bir hil ma'noli so‘zlarni yasovchi qo‘shimchalar sinonim qo‘shimchalar deyiladi. Sifat yasovchi: -li, -ser, -dor: unumli, serunum, unumdor; -be, -siz: beaql, aqlsiz;- li, - ba, -mand: davlatli, badavlat, davlatmand; -no, -siz: noinsof, insofsiz kabilar sinonim qo‘shimchalardir.
Bir -biriga zid ma’nolarni ifodalovchi so‘zlar yasaydigan qo‘shimchalar antonim qo‘shimchalar deyiladi.
li, -siz: aqlli -aqlsiz;

• 
  no, -li: noinsof-insofli;
  
• 
  be, -li: bebaxt -baxtli.
  

So‘zlarning lug‘aviy ma’nosini o‘zgartirmay ularga turli ma’no bo‘yoqlari beruvchi, grammatik ma’no ifodalovchi qo‘shimchalar shakl yasovchi qo‘shimchalar deyiladi. Shakl yasovchi qo‘shimchalar yangi so‘z yasamaydi, balki so‘zning shaklini hosil qilib turli grammatik ma'nolarni ifodalashga xizmat qiladi. Shakl yasovchilar turli so‘z turkumlarida turlicha vazifalarni bajaradi. Masalan, otlarda kichraytish-erkalash: qushcha, toylog‘, qo‘zichoq, bolagina; ko‘plik: kitoblar, uylar kabi ma'nolarni ifodalasa, sifatda sifat darajalarini hosil qiladi: qizilroq, oqish, ko‘kimtir.
Shu xususiytlariga ko‘ra shakl yasovchilar ikki xil: