O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta maxsus

To'g'ri chiziqli tekis harakat. Tezlik
Mazmuni: o'rtachatezlikvektori; oniytezlik; tekis vanotekis harakatlarda tezlik; tezliklarni qo'shish.
Tezlik. Biz kundalik hayotda „tezroq" yoki „sekinroq" degan tushunchalarni ko'p ishlatamiz. Masalan, samolyot poyezddan, yengil avtomobil avtobusdan, velosipedchi piyodadan tezroq harakatlanadi degan iboralar qo'llaniladi. Bunda tezroq harakatlanayotgan vosita bir xil vaqt davomida ko'proq masofaga ko'chishi nazarda tutiladi.
Yaqt birligida bosib o'tilgan yo'lga tezlik deyiladi.
Tezlik vektori. Shunday qilib, tezlik harakatlanayotgan nuqtaning ko'chishiga va buning uchun sarflangan vaqtga bog'liq kattalik ekan. Tezlik nafaqat harakat tezligi, balki lining yo'nalishini ham ko'rsatadigan vektor kattalikdir.
O'rtacha tezlik vektori, moddiy nuqta ko'chish vektori Ar ning ko'chish uchun sarflangan vaqt Atga nisbati bilan aniqlanadigan kattalikka aytiladi:
v ovvning yo'nalishi ko'chish yo'nalishi bilan mos keladi.
Oniy tezlik. Endi jismning A nuqtada bo'lgandagi tezligini to-paylik. Shu maqsadda harakatlanish vaqti At ni tobora kichray-tira boramiz, ya'ni A/-> 0.
At cheksiz kichraytirib borilganda, o'rtacha tezlik y₀*_r oniy tezlik uga intiladi.
Oniy tezlik deb, moddiy nuqta radius-vektoridan vaqt bo'yicha olingan birinchi tartibli hosilaga yoki moddiy nuqtaning berilgan vaqtdagi tezligiga aytiladi.
Oniy tezlikning moduli esa yo'ldan vaqt bo'yicha olingan birinchi tartibli hosiladek aniqlanadi:
Tekis harakatda tezlik. Moddiy nuqtaning tekis harakati deb, bir xil vaqt oralig'ida bir xil yo 7 о 'tiladigan harakatga aytiladi.ммм
I k-mak, yo'lning barcha nuqtalaridagi oniy tezlik bir xil bo'ladi va bosib o'tilgan yo'l As ning sarflangan vaqt At ga nisbati kabi aniqlanadi:
_As At'
Bu holda bosib o'tilgan yo'l ifoda yordamida aniqlanadi.
Notekis harakatda tezlik. Bu holda moddiy nuqta, bir xil vaqt oralig'ida turli xil yo'llarni bosib o'tadi va bunda oniy tezlikning nafaqat qiymati, balki yo'nalishi ham o'zgarib turadi. Bu holda, notekis harakatning o'rtacha tezligi tushunchasi kiritilishi mumkin. 11 quyidagicha aniqlanadi:
Avtomobil spidometri oniy tezlikning modulini (kattaligini) ko'rsatadi. Yo'l esa
ifoda yordamida aniqlanadi.
Tezliklarni qo'shish. Endi harakatlanayotgan poyezd ichida, ha­rakat qilayotgan odamning vokzalga nisbatan tezligini topaylik.
Harakatsiz .K sistema vokzalga berkitilgan va poyezd (unga berkitilgan К sistema ham) vokzaldagi kuzatuvchiga nisbatan й tezlik bilan uzoqlashtirmoqda. O'z navbatida yolovchi poyezd ichida, poyezdga (K' sistemaga) nisbatan v' tezlik bilan harakatlanmoqda. Unda odamning vokzalga nisbatan tezligi v odamning poyezdga nisbatan tezligi v' va poyezdning vokzalga nizbatan tezligi й laming vektor yig'indisiga teng bo'ladi: Demak, odamning harakatsiz sanoq sistemasiga (vokzal) nisbatan tezligi v, harakatdagi sanoq sistemasining (poyezd) harakat­siz sanoq sistemasiga nisbatan tezligi й va odamning harakatdagi sanoq sistemasiga nisbatan tezligi v laming vektor yig'indisiga teng bo'ladi.
Yuqoridagi formula tezliklarni qo'shish qonunini ifodalaydi. Tezlikning SI dagi birligi. Tezlikning SI dagi birligini topish uchun tezlik ta'rifiga asosan, moddiy nuqta bosib o'tgan yo'l (masofa) va vaqtning SI dagi birliklaridan foydalanamiz:
Shunday qilib, SI da tezlik birligi sifatida 1 sekundda 1 metr yo'lni o'tadigan harakat tezligi qabul qilingan.