O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

2.1.3-chizma. Yadroni nuklonlar sistemasi sifatida (a) va nuklonlar va ko'p nuklonli klasterlar sifatida (b) ta'savvurlar talqini

Zamonaviy tasavvurlar nuqtai nazaridan nuklonni uchta kvarkdan tuzilgan zarracha deb qarash mumkin. Atom yadrolarida 2,3 va hokazo nuklonlar qattiq to`silganda ma`lum ehtimollik bilan 6,9,12,… kvarklardan iborat strukturalari hosil bo`lishi mumkin. Ularni 6,9- kvark qoplari deb atashadi. Yuqorida aytilgan metodlar yordamida ko`p kvarkli tabiatga ega atom yadrolaridagi klasterlarning effektiv sonlari va taqsimot funksiyalari haqidagi masalani yechish mumkin. Masalan, 6,9,12 kvarkli qoplar masalasi.

2.2. Klasterlar ishtirokidagi yadro reaksiyalari va yemirilishlar klassifikatsiyasi.
Yadrolardagi klasterlarning effektiv sonlarini atom yadrolarining yemarilishi va yadro reaksiyalarida energiyaning keng diapazonida hosil bo`lish tashkiliy zarrachalarning klassifikatsiyalash o`lchovi sifatida foydalanish mumkin. Keng doiradagi yadrolarning asosiy va qo`zg`algan holatlaridagi EMBED Equation.3 -yemirilishlarini tadqiq etish EMBED Equation.3 -yemirilishning absolyut va nisbiy ehtimolliklarining muammosini yechish yo`lllarini hal etdi. Nisbatan endigina ochilgan og`ir yadrolarning klaster yemirilishida yadro,ar o`z-o`zidan EMBED Equatiol.3 , EMBED Equation.3 , EMBED Equatiol.3 EMBED Equation.3 , EMBED Equation.3 chiqishini yuqoridagiga asosan tushunib bo`ladi.
Qayd etib o`tamizki, EMBED Equation.3 -yemirilish va yadrolarning klaster yemirilishining o`z-o`zidan kechishiga sabab ona yadrodagi EMBED Equation.3 -zarpachalar va klasterlarning ajralib chiqish energiyalari musbat. Yuqorida aytilganidek, klasterlar effektiv sonlarning asosiy qismi EMBED Equation.3 energiyaning manfiy qiymatlari bilan bog`langani uchun, bu yemirilishlarda klasterlar effektiv sonlarining juda kam qismi namoyon bo`ladi.
Og`ir yadrolarning EMBED Equation.3 - yemirilishini aniqlovchi EMBED Equation.3 -zarrachalarning effektiv sonlari xarakterli qiymatlari EMBED Equation.3 dan oshmaydi. Yadrolarning klaster yemirilishida namoyon bo`luvchi klasterlarning effektiv sonlari esa EMBAD Equation.3 dan kichik bo`dadi.
Yadrodagi klasterlarning effektiv sonlarining yadro reaksiyalarida uchib kelayotgan yuqori energiyali zarracha bilan yadrodan klasterni urib chiqarishda yaxshiroq namoyon bo`ladi.
Bunday reaksiyaga A(p, pd) A-2 rdaksaya misol bo`ldi.
Bunda tez praton A yadrodan oldingi yo`nalishda deytronni urib chiqarib, o`zi orqaga harakatlanadi. Bu reaksiya erkin deytronda d(p,p)d orqaga pratonning elastik sochilishiga juda o`xshash. Shuning uchun u deytronlarni kvazielastik urib chiqarish reaksiyasi deyiladi.
Berilgan reaksiyalar kesimi nisbatlari W ni kiritish mumkin. W uchayotgan pratonning QUOTE energiyasida deytronlar effektiv soni kabi qarash mumkin. Uchib kelayotgan praton energiyasi uchun
EMBED Equation.3 G eV
W kattalik praton energiyasiga bog`liq emas va A yadro-nishon atom og`irligi oshishi bilan QUOTE EMBED Equation.3 yadro nishon uchun W=3 gacha , _{EMBED Equation.3} yadro-nishon uchun W-15 gacha oshadi. Shu vaqtning o`zida bu kattalik pratonning kichikroq energiya qiymatlariga o`tilganda kamayadi.
Masalan, QUOTE EMBED Equation.3 yadro-nishon uchun W=3, EMBED Equation.3 G eV va QUOTE EMBED Equation.3 G eV
Uchun W=1 ga teng. Endi yadrolardagi deytronlarning effektiv sonlari
EMBED Equation.3 haqidagi tasavvurlarni qo`llasak, W ning nazariy qiymatini W= QUOTE formuladan toppish mumkin.
Bu yerda: R-uchib kelayotgan praton va urib chiqarilayotgan deytronning yadroning ichki sohasida harakati paytida yutlishining effektiv hisobga oluvchi faktor.
Bu formulaga asoslangan hisoblashlar uchib kelayotgan pratonlar energiyasi
QUOTE
bo`lgan barcha yadro-nishonlar uchun W ning qiymatini olish imkonini yaratdi. Ammo energiyasi
EMBED Equation.3 G eV
bo`lgan pratonlar uchun vaziyat butunlay boshqacha bol`ib chiqdi. Bu energiya qiymatlari uchun hisoblangan W qiymatlari (ularni QUOTE ) deb ataymiz W ning tajribaviy qiymatlaridan pastroq chiqdi.
Masalan, QUOTE EMBED Equation.3 yadro-nishoni uchun W=3, QUOTE = 0,6 va _{EMBED Equation.3} uchun W=15, QUOTE
Bunday nomutanosiblikning bartaraf etilishi uning praton va neytrondan iborat radiusi QUOTE sm bo`lgan oltita kvarkli xalta hosil qilgan deytron haqidagi tasavvurlardan foydalaniladi.
Bunday tasavvur deytronda tez elektronlarning sochilishini ifodalashda oldin ishlatilgandi.
Ko`rsatish mumkinki, deytronga uzatiladigan katta impuls natijasida tez praton orqaga uchadi va uning erkin deytron bilan to`qnashishi reaksiyasida deytronning faqat kichik sohasi ishtirok etadi.
Deytronning bunday kichik hajmini olti kvarkli xalta hajmi bilan taqqoslasa bo`ladi. Deytronda bunday xaltani topish ehtimolligi QUOTE juda kichik bo`lib, u QUOTE ga teng.
Yuqorida aytilgan usullar yordamida ixtiyoriy A yadroda olti kvarkli xalta uchun QUOTE EMBED Equation.3 effektiv sonni hisoblash mumkin.
U holda W kattalikning qiymatini
EMBED Equation.3 (2.2.1)
sifatida ifodalash mumkin.
Deytrondagi nuklon zichligiog`ir yadrolardagi nuklon zichliklaridan kichik bo`lgani uchun bu yadrolardagi olti kvarkli xaltalarning QUOTE deytrondan xaltalar QUOTE EMBED Equation.3 soniga nisbati bu yadrolardagi deytronlardan effektiv sonidan oshadi. Shuning uchun bu tasavvurdan foydalanish uchayotgan pratonlar energiyasi
QUOTE EMBED Equation.3 G eV
bo`lgan barcha yadro-nishonlar doirasi uchun W ning eksprimental qiymatlarini tabiiy ifodalash imkonini beradi. Qayd etish lozimki, yadrodagi olti kvarkli xaltalarning effektiv qiymatlari QUOTE EMBED Equation.3 ancha katta bo`lib, deytrondagi QUOTE dan bir necha tartibga oshadi.
Masalan, EMBED Equation.3 yadrosi uchun EMBED Equation.3
Shuning uchun olti kvarkli strukturalarni o`rganish uchun og`ir atom yadrolaridan foydalanish tabiiydir. Yadrolarda ko`p kvarkli strukturalarning bo`linishi moddalarning prinsipial yangi holati kvark materiyasini o`rganishni taqazo etadi.
Yadrolarning klaster xususiyatlari bilan bog`liq qiziq hodisa, bu yadrolarning multifragmentatsiyasi. Bu hodisaga atom yadrosi energiyasi bir necha G eV bol`gan tez zarracha bilan to`qnashganda katta sondagi bo`laklarga bo`linadi. Bu bo`laklar nafaqat nuklonlardan, balki yengil va o`rtacha massali yadrolardan tashkil topgan bo`ladi. Bu yadroning zaryad ta`siridagi portlashini eslatadi.