O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti «tabiiy fanlar va geografiya»

 
9-jadval
Dunyo transport tizimi ( ming km) (1950-1995 yillar) 

---

11 
Transport 
yo’llari turlari 
1950 
 
1979 
 
1980 
 
 
1990 
 
1995 
 
1995 
yilda 
1990 
yilga 
nisbata
n % 
xisobid
a 
Temir yo’l
1320 
1340 
1248 
1210 
1180 
-89,9 
SHundan: 
elektrlashtirilgan 
60 
125 
164 
193 
200 
3,3 m
Avtomobil 
yo’llari
15540 
19700 
22300 
23600 
24000 
154,4 
SHundan: 
qattiq koplamli
7645 
12151 
16000 
20000 
22000 
2,8 m 
takomillashgan 
2920 
5860 
9210 
11700 
13000 
4,5 m 
Kemalar 
katnaydigan 
daryo va 
kanallar 
560 
525 
540 
544 
550 
-98,2 
Neftь quvurlari 
175 
395 
520 
600 
680 
3,9 m 
Magistral gaz 
quvurlari 
186 
545 
760 
900 
1100 
5,9 m 
Xavo yo’llari 
3300 
5510 
6900 
7900 
8500 
2,6 m 
Jami: 
31706 
46151 
57642 
66647 
51210 
162,50 
 
10-jadval 
Transport turlarida xalqaro yuk aylanmasi 

---

12 
 
1950 
 
1970 
 
1980 
 
1995 
 
1995 yilda
 Transport 
turlari 
 
 
 
mlr
d 
tFk
m 
% 
mlr
d 
tFk
m 
% 
mlr
d 
tFk
m 
% 
ml
rd 
tF
k
m 
% 
 
1950 yilga 
nisbatan 
% xisobida 
Temir 
yo’l 
transporti 
212
0 
30,
8 
547
0 
18,9 690
9 
14,
5 
56
07 
12,
0 
2,6 m 
Avtomobil 
transporti 
516 7,5 231
5 
8,0 328
8 
6,9 48
13 
10,
3 
9,3 m 
Ichki 
suv 
transporti 
385 5,6 868 
3,0 119
1 
2,5 12
62 
2,
7 
3,5 m 
Dengiz 
transporti 
357
0 
51,
9 
181
45 
62,7 321
64 
67,
5 
29
01
5 
62,
1 
8,1m 
Neftь va neftь 
maxsulotlari 
quvuri 
213 
3,0 
144
7 
5,0 
285
9 
6,0 
38
32 
8,
2 
18,0 
Gaz quvurlari 
76 
1,1 666 
2,3 119
1 
2,5 21
49 
4,
6 
28,2 
Xavo transporti
7 
0,1 
29 
0,1 
48 
0,1 52 0,
1 
7,4 
Jami:_688_7_100_289_40_100_476_50_100_,0_46_73'>Jami: 
688
7 
100 289
40 
100 476
50 
100
,0 
46
73
0 
1
0
0 
77,1 
11-jadval 
Xalqaro yo’lovchi aylanmasi
(shaxarlarda yo’lovchi tashishdan tashqari) 

---

13 
 
Transport 
turlari
1950 
 
1970 
 
1980 

1995 
 
1995 
yild
a
1950 
yilga
nisbat
an
% 
xisobi
da 
 
 
 
 
mlrd 
yFkm 
% 
mlrd 
yFkm 
% 
mlr
d 
yFk
m 
% 
mlrd 
yFkm 
% 
 
Temir 
yo’l 
transportida 
655 
25,8 1284 15,2 1680 11,8 1872 10,2 2,8 m 
Avtomobil 
transporti
SHundan:
avtobusda 
1820 
377 
71,6 
14,8 
6533 
1411 
77,2 
16,7 
11250 
2706 
79,0 
19,0 
14551 
3486 
79,3 
19,0 
8,0 m 
9,2 m 
engil 
avtomobilda 
1443 56,8 5122 60,5 8544 60,0 11056 60,3 7,6 m 
Ichki 
suv 
transportida 
15 
0,6 
42 
0,5 
57 
0,4 
55 
0,3 3,7 m 
Dengiz 
transportida
20 
0,8 
25 
0,3 
43 
0,3 
37 
0,2 1,8 m 
Xavo 
transportida 
30 
2,2 
566 
6,7 
1210 
8,5 
1835 10,1 61,0 m 
Jami: 
4360 171,6 14983 177,1 25490 179 32892 179,3 94,1 

---

14 
Temir yo’l transportining xissasi 25,8% dan 10,2% ga tushdi va xavo 
transporti xissasi 1,2% dan 10% ga yetdi va 2000 yilda xalqaro yo’lovchi 
aylanmasida temir yo’l transportidan o’tib ketdi. 
Transportning barcha turlari bilan yiliga 100 mlrd.t.dan ortiq yuklar va 1 
trln.dan ortiq yo’lovchi tashiladi. Xalqaro yo’lovchi aylanmasi 18-19 trln. 
pass.Fkm.ni va yuk aylanmasi esa 46-50 trln. tFkm.ni tashkil qiladi. Transport 
korxonalarida 110 mln.dan ortiq ishchi band. 
Barcha aloqa yo’llari, transport vositalari va transport korxonalarining 
o’zaro uyg’unlashuvi transport tizimini tashkil etadi. Xar bir mamlakat va 
mintaqa o’zini transport tizimiga, transport to’rining konfiguratsiyasiga egadir. 
Transport to’ri konfiguratsiyasi: a) radial (bir markazli va ko’p markazli); b) 
radialь-aylanma; v) kenglik; g) meridional; d) shoxsimon yoki tarvakaylab ketgan 
ko’rinishlarga egadir. 
Transport ishida milliy va makromintaqaviy farqlarni aniqlashda asosiy 
o’lchovlar quyidagilar: 1) ishlab chiqarishning transportga bog’liqligi, transport 
va ishlab chiqarish, xududning katta-kichikligi va konfiguratsiyasi nisbati; 2) 
aholining joylashish tiplari; urbanizatsiya darajasi va migratsiya sur’atini 
ifodalovchi aholi transporti xarakatchanligi;
3) xo’jalik tizimini, ya’ni transport paradigmasini ifodalovchi yo’lovchi va yuk 
tashish nisbati; 4) na faqat transport tizimini, balki butun xo’jalik tizimini 
ifodalovchi transport ishlarida transport turlari nisbati. 
Yuqoridagi o’lchovlar asosida dunyo mamlakatlarini uchta yirik gruppaga 
bulish mumkin: 1) Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar. 2) MDX va SHarqiy 
Yevropa mamalkatlari va 3) Rivojlanayotgan mamlakatlar. 1992 yilda 
xo’jalikning transport sig’imi (tkm ni 1 dol. YaIMda ifodalanishi) SHimoliy 
Amerikada 1,3 birlik, Farbiy Yevropada 0,3, Yaponiyada 0,4 birlik bo’lsa, 
Rossiyada 5,0 va SHarqiy Yevropa mamlakatlarida o’rtacha 1,5 bo’ldi. 
Raqamlardan ko’rinib turibdiki, xo’jalik tarmoq tarkibidagi transport sig’imi 
darajasi «og’ir» xom-ashyo ishlab chiqarish roli, mamlakatlarning ijtimoiy-
iqtisodiy tiplariga bog’liq va xududlarning katta kichikligi esa nisbatan oz rol 

---

15 
o’ynaydi va buni Farbiy Yevropa va SHarqiy Yevropa mamlakatlari o’rtasidagi 
transport sig’imidagi keskin farq (5 marta) ko’rsatib turibdi. Rivojlanayotgan 
mamlakatlarda bu 0,84 ni, Lotin Amerikasi mamlakatlarida esa 1,7 ni tashkil 
qiladi. 
Aholining xarakatchanligi qarama-qarshi xususiyatga ega bo’lib, sanoati 
rivojlangan g’arb mamlakatlarida katta axamiyat kasb etadi. Aholi jon boshiga 
shaxarlararo yo’lovchi aylanmasi (ming yo’l-km) SHimoliy Amerikada 12,9, 
Farbiy Yevropada 8,5, Yaponiyada 6,3 bo’lsa Rossiyada 3,6 va SHarqiy Yevropa 
mamlakatlarida 2,9 ni tashkil qiladi. Aholining transport xarakatchanligi murakab 
ijtimoiy va iqtisodiy jarayon bo’lib, madaniy, siyosiy va demografik 
yo’nalishidagi omillar majmuasidan iboratdir. 
Xarakatchanlik muammosi aholining avtomobillashuvi (avtomobil bilan 
ta’minlanganligi) masalasi bilan chambarchas bog’liqdir. Avtomobillashuvning 
o’sishi insoniyatning 50-yillardan keyin barqaror rivojlanish jarayoni bilan 
bog’liq xarakatchanlik darajasi va undagi farqlarni ifodalaydi. Bu ko’rsatkich 
rivojlanayotgan mamlakatlarda juda xilma-xil bo’lib, iqtisodiy qoloq mamlakatlar 
- 0,65, SHimoliy Afrikada 2,0 va Lotin Amerikasida - 1,5 dan iborat.
Xo’jalik tizimida muxim tipologik o’lchov yuk va yo’lovchi tashish nisbati, 
( tkm. «yuk» 1 yo’l.km tenglashtiriladi) bo’lib, taqqoslash juda shartlidir. Bunda 
ikki maxsulot yuk va yo’lovchi tashish xisobga olinadi. Bu nisbat AqSH da 1,2 
teng ( ya’ni umumiy yuk aylanmasining absolyut miqdori shaxarlararo yo’lovchi 
aylanmasidan 1,2 marta ko’p ), Farbiy Yevropada 0,34, Yaponiyada 1,1, 
Rossiyada 7,8, SHarqiy Yevropada 3,53, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa 0,4 
dan 2,5 gachani tashkil qiladi. Bu nisbatlar o’z navbatida mintaqalarda turizm va 
umuman rekreatsion soxalar rivojlanishga ta’sir qiladi. 
Ma’lumotlarga qaraganda MDX doirasidagi mamlakatlarda mexnatda band 
bo’lgan aholining 50-90% mexnat ta’tili davrida xech qaerga dam olgani 
bormaydi. CHunki, aloqa yo’llarining yaxshi rivojlanmaganligi, avtomobilda 
yo’lovchi tashish darajasining pastligi (avtobus va yengil avtomobil) mavjud 

---

16 
ijtimoiy-iqtisodiy muammolar rekreatsion soxalar rivojlanishiga to’g’anoq 
bo’lmoqda. 
Yuk tashishdagi transport turlari nisbati xo’jalik tarmoqlaridagi yuklar 
tarkibi va ishlab chiqarishning xududiy kontsentratsiyasini ifodalaydi. Sanoati 
rivojlangan Farb va SHarq mamlakatlari xissasiga dunyo ichki (okean 
trassalaridan tashqari) yuk aylanmasining 80% to’g’ri keladi va bu ikki gurux 
mamlakatlariga teng bo’linadi. Ammo, bu nisbat transport turlari o’rtasida 
turlichadir. 
Umuman, g’arb mamlakatlari yuk aylanmasida temir yo’l transporti 
xissasiga 18,7%, avtomobilь transportiga 44,4%, qolgan ichki suv, dengiz 
kabotaji va quvur transportiga 36,9% to’g’ri keladi. MDX va SHarqiy Yevropa 
mamlakatlari yuk aylanmasida temir yo’l xissasiga o’rtacha 62%, avtomobilь 
transporti xissasiga 9%, SHimoliy Amerika yuk aylanmasida temir yo’l 
avtomobilь transporti xissalari deyarli teng, Rossiyada mos ravishda 46 va 9% 
to’g’ri keladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda temir yo’l, avtomobilь va quvur 
transportiga ichki yuk aylanmasi o’rtacha 1F3 qismi (Lotin Amerikasida bir 
muncha yuqori 65% bo’lsa, Osiyoda pastroq) to’g’ri keladi. 
Xavo trasnportidagi yuk aylanmasining 90% iqtisodiy rivojlangan 
mamlakatlar xissasiga to’g’ri keladi.