O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxus ta`lim vazirligi termiz davlat universiteti magistratura bo`limi

Ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot leksik-stilistik badiiy til vositalari yuzasidan olib borilgan ilmiy-tadqiqotlar sirasiga kiradi va o‘zbek tili uslubshunosligining tarkibiy qismi hisoblanib, undagi ma’lum bir bo‘shliqni to‘ldirishga yordam beradi. Tadqiqot natijalari oliy o‘quv yurtlarining filologiya fakultetlarida badiiy tasvir vositalari yuzasidan maxsus kurslar o‘qitishda, stilistika bo‘yicha yangi darslik va qo‘llanmalar yaratishda yordam beradi.
Ishning hajmi. Tadqiqotning umumiy hajmi 72 bet bo‘lib, u kirish, uch bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I-BOB. INGLIZ VA O`ZBEK TILLARIDA KINOYANING O‘RGANILISHI


I.1. Ingliz tilida ironiya stilistik uslubining rivojlanishi


Ironiya nima? Ironiya qadimgi yunon tilida “temirlamoq” “yolg‘on gapirmoq”, “masxara qilmoq”, “ko‘rsatmoq”, “zimdan kulish” kabi ma’nolarini anglatgan bo‘lsa, “ironik” “so‘z yordamida aldaydigan” shaxsdir.
«Ironiya» so'zi yunoncha Eiron obrazi nomidan kelib chiqqan bo`lib, u yer ostida bo'lgan va kuchli xarakterni yengib o'tish uchun o'z fikridan foydalangan. Yunoncha eironea so'zi bu xarakterdan kelib chiqqan va «notinchlik» yoki «bexabarlikka ta'sir qilish» degan ma'noni anglatadi. Keyin bu so'z lotin tiliga ironia shaklida o`tgan va oxir-oqibat ingliz tilida 16-asrga kelib nutq shakli ma`nosida keng tarqalgan edi.
Boshqa manbada keltirilishicha ironiya (qadimgi yunoncha eἰrōneía eirōneía ' tasvirlash , soxta johillik' keng ma'noda, ritorik vosita , adabiy uslub yoki hodisa bo'lib, unda yuzaki ko'rinadigan yoki kutilgan narsa tubdan farq qiladi<sup>9</sup>.
Turli ilmiy adabiyotlarda keltirilgan ta`rif va tavsiflarni o`rgangan holda ironiyani har xil turlarga bo‘lish mumkin, jumladan, og‘zaki istehzo, dramatik istehzo va vaziyatli istehzo. 
Og'zaki, dramatik va vaziyatli istehzo ko'pincha haqiqatni tasdiqlashda ta'kidlash uchun ishlatiladi.  Istehzoda qoʻllaniladigan oʻxshatishning istehzoli shakli va litotaning baʼzi shakllari haqiqatning teskarisini bildiruvchi, haqiqatning aksini inkor etuvchi yoki faktik aloqani keskin va aniq kamaytiruvchi tilni ataylab ishlatish orqali oʻz maʼnosini taʼkidlashi mumkin.
Henri Uotson Fauler »The King`s English« asarida shunday deydi: «Ironiyaning har qanday ta'rifi, garchi yuzlab berilgan bo'lsa-da, va ularning juda oz qismi qabul qilinadi - buni o'z ichiga olishi kerak, chunki aytilganlarning sirt ma'nosi va asosiy ma'nosi emas¹⁰. Xuddi shuningdek, Erik Partridge «Usage and Abusage« kitobida «Ironiya nazarda tutilgan narsaning aksini aytishdan iborat» deb yozadi¹¹.
“Fawler`s Dictionary of Modern English Usage” lug`tida ironiyaga shunday ta`rif beriladi: “Ironiya - bu ikki tomonlama auditoriyani nazarda tutadigan so'zning bir shakli bo'lib, bir tomon eshitadigan va tushunmaydigan, ikkinchi tomon esa, quloqqa qaraganda ko'proq narsani nazarda tutgan bo'lsa, buni ko'proq va tashqi tomondan ham biladi”<sup>12</sup>.
Bu atama ba'zan mos kelmaydigan so'zning sinonimi sifatida ishlatiladi va ikki tomonlama auditoriya bo'lmagan holatlarda «har bir arzimas g'alati» uchun qo'llaniladi. Bunday foydalanishga misol: “Haqiqiy qiziqishi istehzo bilan aytganda, jiddiy musiqa bo'lgan va u turli darajadagi muvaffaqiyatlar bilan yaratgan Sallivan, o'zining jiddiy harakatlari bilan emas, balki o'zining hajviy opera partituralari bilan shuhrat qozongan”.
American Heritage Dictionary lug'atining  istehzo uchun ikkinchi darajali ma'nosi: »kutilgan va haqiqatda sodir bo'lgan narsa o'rtasidagi nomuvofiqlik». Biroq, bu maʼno “mos kelmaydigan” soʻzining sinonimi emas, balki dramatik yoki vaziyatli istehzoning taʼrifidir. Ko'pincha istehzoning ta'riflarida nafaqat nomuvofiqlik mavjudligi, balki nomuvofiqlik insonning behuda yoki ahmoqligining ba'zi jihatlarini ochib berishi kerakligi ham kiradi. Shunday qilib, American Heritage Dictionary lug'atining ko'pchiligi istehzoli so'zni shunchaki baxtsiz tasodiflar yoki hayratlanarli umidsizliklarni tasvirlash uchun ishlatishni nomaqbul deb topdi, ular «insonning behudaligi yoki ahmoqligi haqida hech qanday saboq bermaydi».
Bu jihatdan Oksford inglizcha lug'ati ( OED ) shuningdek: Kutilgan yoki tabiiy ravishda bo'lishi mumkin bo'lgan narsaga qarama-qarshi xarakterdagi ishlar yoki hodisalarning holati; voqealarning qarama-qarshi natijasi, go'yo narsalarning va'dasi va mosligini masxara qilish. (Frantsuz tilida ironie du sort ).
Duglas C. Muecke o`z tadqiqotlarida ironiyaning barcha uchta asosiy xususiyatini belgilaydi. Birinchidan, ironiya muvaffaqiyatga erishish uchun ikki qavatli yoki ikki qavatli hodisaga bog'liq. 
«Quyi darajada vaziyat istehzo qurboniga ko'rinadigan (qurbon bor joyda) yoki ironist tomonidan aldamchi tarzda taqdim etilgan»¹³.
Yuqori daraja - bu o'quvchi yoki ironist ko'rinadigan holat. Ikkinchidan, ironist ikki daraja o'rtasidagi qarama-qarshilik, nomuvofiqlik yoki nomuvofiqlikdan foydalanadi. 
Uchinchidan, istehzo qahramon yoki qurbonning aybsizligini o'ynaydi. «Yoki jabrlanuvchi o'zinikini bekor qiladigan yuqori daraja yoki nuqtai nazar bo'lishi mumkinligidan ishonchli tarzda bexabar bo'ladi yoki ironist buni bilmagandek ko'rsatadi»¹⁴.
Ironiya atamasi yunon komiks qahramoni Eirondan kelib chiqqan bo'lib, u o'zining aql-zakovati bilan maqtanchoq qahramon Alazon ustidan qayta-qayta g'alaba qozongan aqlli zaif odam. Platonik dialoglarning Sokratik kinoyasi ana shu kulgili vaziyatlardan kelib chiqadi.
Richard Ueyliga ko'ra: »Aristotel Eironeia ni eslatib o'tadi, u o'z davrida zamonaviy «Ironiya», nazarda tutilgan narsaga qarama-qarshi gapiradi» degan ma'noni anglatish uchun ishlatilgan, lekin keyinchalik yozuvchilar odatda Litotes tomonidan ifodalangan narsalarni, ya'ni «ko'zda tutilganidan kamroq gapirishni» anglatadi.
Bu so'z ingliz tiliga XVI-asrda frantsuz kinoyasiga o'xshash nutq figurasi sifatida kirib keldi. Bu lotincha ironiyadan va oxir-oqibat yunoncha eἰrōneía eirōneía dan kelib chiqqan bo'lib, «tartibga solish, qasddan ta'sirlangan johillik» degan ma'noni anglatadi¹⁵. 
Klassik istehzo: Qadimgi yunon komediyasida ironiyaning kelib chiqishi va klassik va o'rta asr ritoriklari bu atamani belgilash usuliga ishora qiladi.

• 
  Romantik istehzo: badiiy adabiyotning o'zini o'zi anglaydigan va tanqidiy shakli.
  
• 
  Kosmik ironiya : mutlaq va nisbiy, umumiy va individual o'rtasidagi qarama-qarshilik, uni Gegel «dunyoning umumiy [ironiyasi]» iborasi bilan ifodalagan¹⁶. 
  
• 
  Og'zaki istehzo: bayonotning aytilgan va mo'ljallangan ma'nosi o'rtasidagi ziddiyat
  
• 
  Vaziyatli istehzo: niyat va natijaning nomutanosibligi; harakatning natijasi kutilgan yoki kutilgan natijaga zid bo'lsa.
  
• 
  Dramatik ironiya va fojiali istehzo : Aktyor va kuzatuvchi o'rtasidagi ongning nomutanosibligi: so'zlar va harakatlar tinglovchi yoki tomoshabin tushunadigan ahamiyatga ega bo'lsa, lekin ma'ruzachi yoki qahramon tushunmaydi. Bu ko'pincha muallifning tinglovchilarga ma'lum bo'lgan haqiqatning ba'zi qismini bilmaganligi sababli qahramonni noto'g'ri gapirishga yoki harakat qilishga majbur qilganda qo'llaniladi. Fojiali istehzoda tomoshabin, hatto qahramon xato qilayotganini ham biladi.
  

Meta ironiya: istehzoli yoki istehzoli hazil, istehzoli ob'ektiv orqali taqdim etilganda yoki «istehzoli bo'lish» va hatto meta-ironik bayonotlar istehzo qilinganida¹⁷.