O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

 
 
6-mavzu: LANDSHAFTLARNI TASNIFLASH MASALALARI 
 
Reja 
 
1. Landshaftlarni tasniflash deganda nimani tushunasiz? 
2. Landshaftlarni tasniflash bo‗yicha bajarilgan ishlardan kimlarning ishlarini 
bilasiz? 

---

45 
3. N.A.Kogay tasnif sxemasida qanday landshaft birliklari ajratilgan? 
 
Tayansh iboralar: tasniflash, taksonomiya, biokimyoviy aylanishi, moddaning 
biokimyoviy aylanishi. 
Fanda tasniflash, tartib berish, turlashtirish, taksonomiya kabi bir-biriga yaqin 
tushunchalar mavjud. Bulardan tasniflash va tartib berish tushunchalari bir-biriga 
anchagina yaqin bo‗lib, rang-barang va turli-tuman narsa va hodisalarni ma‘lum 
bir tartib bilan, har birining pog‗onama-pog‗ona mavqeini yoki ko‗lamini saqlagan 
holda guruhlarga ajratish yoki birlashtirish degan ma‘noni anglatadi. 
O‗quvchilarga botanikadagi o‗simliklar tasnifi, zoologiyadagi tirik mavjudotlar 
tasnifi yaxshi tanish. Shunga o‗xshash tasniflar boshqa fanlarda ham bor. 
O‗z o‗rganish ob‘ektini tasnif qilmagan yoki tasnif qilishga urinmagan bironta 
fan bo‗lmasa kerak. Sababi biror fanni fan sifatida tanilishi uchun ham uning o‗z 
ob‘ektining tasnifi ishlab chiqilgan bo‗lishi kerak. Buyuk fransuz matematigi 
A.Puankare (1906) "Fan - bu eng avval tasniflashdir" degan edi. Tasniflash 
jarayoniga borib yetmagan ilmiy izlanishlarni hali "qiyomiga yetmagan" deb 
baholash mumkin. 
O‗rganish ob‘ektini tasniflashning ham ilmiy, ham amaliy ahamiyati kattadir. 
Uning ilmiy ahamiyati shundan iboratki, ob‘ekt tasnif qilinayotganda uning kelib 
chiqishi, tuzilishi, rivojlanishi kabi barcha xususiyatlari o‗rganilishi va u haqidagi 
barcha ma‘lumotlar batafsil tahlil qilinishi kerak bo‗ladi. 
Yer yuzasida muayyan landshaftlar xaddan tashqari ko‗p bo‗lganligi uchun 
ularning har birini alohida-alohida o‗rganish va ta‘riflab berishning iloji bo‗lmay 
qoladi. Shuning uchun landshaftlarni ma‘lum maqsadlarda ( masalan, qishloq 
xo‗jaligi, shahar qurilishi va x.k.) guruhlab ta‘riflashga va shunga mos holda bir 
turdagi tadbirlarni rejalashtirishga to‗g‗ri keladi. Bu landshaftlarni tasnif qilishning 
amaliy ahamiyatga ega ekanligini ko‗rsatadi. Fanning o‗rganish ob‘ekti qanchallik 
serqirra, xilma-xil va murakkab bo‗lsa, uni tasniflash ham shunchalik murakkab 
bo‗ladi. Har qanday tasnifni amalga oshirishda ob‘ekt haqida to‗la va aniq 
tushunchaga ega bo‗lish kerak. Ob‘ektni turlicha talqin qilish va tushinish turlicha 
tasnif tarxlarining tuzilishiga sabab bo‗ladi. 
Landshaftshunoslik fani ham boshqa tabiiy fanlar qatori juda ko‗p va xilma-
xil, ammo o‗ziga xos xususiyatlarga ega bo‗lgan aniq ob‘ektlar -landshaftlarni 
tasnif qiladi. Landshaftshunoslik uchun puxta ishlangan, ilmiy va mantiqiy 
talablarga to‗liq javob beradigan tasniflash jadvalini tuzib olish juda katta 
ahamiyatga ega. Chunki yer yuzida ko‗plab uchraydigan xilma-xil landshaftlarni 
bir-biriga o‗xshash yoki bir-biridan farq qiladigan tomonlarini aniqlab, har birini 
o‗z mavqeini saqlagan holda ma‘lum bir tartibga tushirib olinmasa, ularni to‗g‗ri 
tadqiq qilish, xatto landshaft haritasini tuzib olish ham mumkin bo‗lmay qoladi. 
Keyingi 15-20 yil ichida geograflar tomonidan bajarilayotgan ko‗plab ishlar 
uchun, jumladan halq xo‗jaligini rivojlantirish, aholining yashashi va sog‗ligi 
nuqtai nazaridan landshaftlarni baholash, geografik bashorat qilish va tabiat 
muhofazasini ko‗zlab bajarilayotgan ishlar uchun ham katta-katta rayonlar, tabiiy 
geografik o‗lkalar miqyosida barcha landshaftlar haqida batafsil ma‘lumotlarga 

---

46 
yoki boshqacharoq qilib aytganda landshaftlar kadastriga ega bo‗lish ahamiyatlidir. 
Mamlakatimiz landshaftlarining aniq va puxta tasnif jadvalini ishlab chiqish 
landshaftshunoslikning eng yirik masalalaridan biridir. 
Landshaftlarni tasniflash bilan ko‗pchilik geograflar shug‗ullanishgan. 
Ulardan 
ayniqsa 
N.A.Gvozdeskiy 
(1961), 
A.G.Isachenko 
(1961,1975), 
V.A.Nikolayev (1973,1979) kabilarning tajribalari e‘tiborga loyiq. Bu olimlar 
tavsiya etgan tasniflar ichida V.A.Nikolayev (1979) bajargan tasnif o‗zining 
anchagina mukammalligi bilan ajralib turadi. Bu tasnifning yaratilishi asosida 
landshaftshunos olim V.A.Nikolayev ko‗p yillar davomida Qozog‗iston dashtlarida 
landshaftlarni haritaga tushirish borasida olib borgan izlanishlari yotadi. Quyida 
keltiriladigan fikrlarning ko‗pchiligi V.A.Nikolayev ilgari surgan g‗oyalar ta‘sirida 
yuzaga keldi. Bu fikrlardan eng asosiysi landshaft haqidagi tushunchaning o‗ziga 
xos talqini bo‗ldi. 
V.A.Nikolayevning fikricha landshaftni faqat regional birlik (A.G.Isachenko,
1961) yoki faqat tipologik birlik (N.A.Gvozdeskiy, 1961) sifatida qabul kilish 
birday bir tomonlamalikka olib keladi. Agar biz landshaftni tipologik birlik deb 
qabul qilar ekanmiz, uning asosida har bir muayyan o‗ziga xos landshaftning taxlili 
yotishini esdan chiqarmasligimiz kerak. Har bir muayyan landshaft - o‗ziga xos 
geografik individdir. Lekin bir vaqtning o‗zida u qaysidir tipologik landshaftlar 
majmausining bir qismidir. Haqiqatan ham, Yer yuzida ikkita har tomonlama bir 
xil bo‗lgan landshaftni topib bo‗lmaydi. Ammo qaysidir xususiyatlari bilan bir-
biriga o‗xshashlik tomonlari bo‗lgan landshaftlarni uchratish va tasnif qilish 
mumkin. Landshaftlar tasnifini ishlab chiqishda turlicha tamoyillarga amal 
qilingan bo‗lishi mumkin. Masalan, tarixiy-evolyutsion tamoyil, genetik tamoyil, 
morfologik tamoyil va x.k. Shu tamoyillardan birvarakayiga bir nechtasiga amal 
qilgan ma‘qul. Shulardan faqat bittasigagina amal qilib tuzilgan tasnif doimo ham 
aniq va puxta bo‗lavermaydi. Shu bilan birga landshaftlarning o‗zini ma‘lum bir 
tamoyilga asoslanmay, birma-bir sanab o‗tishning o‗zi ham ilmiy tasnifdan 
uzoqdir. Hozirgacha qo‗llanib kelinayotgan tamoyillarning eng asosiylaridan biri