O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

 
 
Mustaqil o’qish uchun savollar: 
1. Geografik qobiq va uning asosiy xususiyatlari.
2. Landshaft sferasi va geografik qobiqning bir-biridan farqi.
3. Yer landshaft sferasini rivojlanishi.
2-mavzu: LANDSHAFT HAQIDA ASOSIY TUSHUNCHALAR. 
 
Reja

---

13 
 
1. Landshaft-regional birlik tushunchasi (A.G.Isachenko, S.V.Kalesnik 
fikrlari).
2. landshaft-tipologik birlik tushunchasi (N.Gvozdetskiy va boshqalar).
3. landshaft-umumiy tushuncha (F.N.Milg‗kov fikri). 
4. V.A.Nikolaevning landshaft haqidagi mulohazalari. 
 
 
Tayansh iboralar: landshaft, regional, tipologik, geologik zamin, biosenoz, 
genezis, morfologiya, zoosenoz. Landshaft komponentlari, tog‘ jinsi, harakatshan 
komponent, fotosintez, sust komponent. 
Landshaft-tabiiy geografiyadagi asosiy tushunchalardan biridir. U nemissha «die 
landsshaft» so‘zidan olingan bo‘lib, joy, manzara, hudud ma‘nolarini bildiradi. 
Nemis olimi K.Byurgerni fikrisha landshaft atamasini birinchi bo‘lib 1805-yilda 
nemis geografi A.Gommeyr o‘z asarlarida qo‘llagan.
Landshaft tushunchasini shuqurlashtirish va uning ta‘rifini mukamallashtirish 
jarayonida tabiiy geograflar uch guruhga bo‘linib ketishdi.
Birinchi guruh tabiiy geograflarning fikrisha landshaft ham xuddi rel‘ef, iqlim, 
tuproq, o‘simlik kabi umumiy tushunchadir. Bu tushuncha tarafdorlari 
(F.N.Milkov, D.L.Armand, Yu.K.Efremov, V.I.Prokayev kabilar) fikrisha 
landshaft bizning ko‘z o‘ngimizda tarixiy shakllangan va uzluksiz rivojlanishda 
bo‘lgan u yoki bu geografik kompleks qiyofasida namoyon bo‘lgan o‘zaro bog‘liq 
va aloqador bo‘lgan narsa, hodisalarning yig‘indisidir. 
Ikkinchi guruh geograflari ta‘kidlashicha, landshaft ma‘lum bir hududni egallagan, 
o‘zigaxos xususiyatga ega bo‘lgan regional birlikdir. Masalan, N.A.Solnsev 
landshaftni asosiy geografik birilk deb qaraydi va geologik tuzilishi, rel‘ef 
shakllari, yer osti va yer usti suvlari, mikroiqlim, tuproq xillari, fito va 
zoosenozlari o‘zaro bog‘liq bo‘lgan birikmalari qonuniy va tipik qaytalanib 
turadigan genetik jihatdan bir butun hududni landshaft deb ataydi. 
A.G.Isashenko (1991) landshafning ta‘rifini boshqasharoq va qisqaroq tarzda 
quyidagisha ta‘riflaydi: «Landshaft mahalliy ko‘lamda geotizimlarning o‘ziga xos 
yig‘indisidan iborat bo‘lib, o‘zining zonal va azonal belgilari bo‘yisha bir butun 
hamda genetik jihatdan yaxlit geotizimdir». 
Uchinchi guruh geograflari landshaft ma‘lum xarakterdagi hudud yoki joy deb 
qaraladi. Bundan tashqari landshaft tabiiy komponentlarning dialektik birligi, 
majmuasi deb, hamda nisbatan bir xil bo‘lgan tabiiy geografik kompleks deb 
qaraladi.
Yuqorida keltirilgan fikrlarga xulosa qilib aytganda landshaft genetik jihatdan bir 
butun bo‘lgan geotizimdir. U bir xil geologik tuzilishi, bitta rel‘ef turi, bir xil iqlim 
hamda faqat shu landshaftga xos bo‘lgan, dinamik jihatdan bog‘liq bo‘lgan 
urochishalardan yig‘indisidan iboratdir.
Hozirgi paytda geograf olimlar orasida geografik landshaftga nisbatan uch xil 
ilmiy yondashuv mavjud. Bular: 

---

14 
1. Landshaft - bu yer yuzasining hududiy chegaralangan qismidir. Boshqasha qilib 
aytganda landshaft regional tushuncha. Bu yondashish namoyondalari landshaftni 
kompleks rayonlashtirishning eng kichik birligi, landshaftlar geografiyasining 
o‘rganish ob‘ekti deb biladi. Bu tushunchada landshaft tabiiy komponentlari o‘zaro 
ta‘sir etib turuvchi va bir-biri bilan bog‘langan ma‘lum hududda joylashgan tabiiy 
kompleksdir. Landshaftga bo‘lgan bunday yondashishning asosiy sababchisi 
L.S.Bergdir. 
Landshaftshunoslar orasida landshaftni regional tushuncha deb qarovchilar 
ko‘pchilikni tashkil etadi. L.S.Bergdan keyin bu tushunchani S.V.Kalesnik, 
N.A.Solnsev, A.A.Grigorev, K.I.Gerenshuk, A.G.Isashenkolar rivojlantirdi. 
N.A.Solnsevning fikriga ko‘ra mustaqil landshaftni shakllanishi uchun quyidagi 
sharoitlar bo‘lishi kerak: 1) landshaft shakllangan hududda geologik tuzilishi bir 
xil bo‘lishi, 2) landshaftni geologik zamini vujudga kelgandan keyingi taraqqiyot 
tarixi butun hududda bir xil borishi, 3) landshaft iqlimi bir xil bo‘lishi, agar u 
o‘zgarsa butun hududda o‘zgarishi kerak. 
N.A.Solnsev landshaftga quyidagisha ta‘rif beradi: «Landshaft - bu bir xil geologik 
zaminga, bir tipli rel‘efga, bir xil iqlimga ega bo‘lgan va shu landshaftga xos 
bo‘lgan dinamik bog‘langan hamda makonda qonuniy ravishda takrorlanuvshi 
asosiy va ikkinchi darajali urochishalardan tashkil topgan genetik jihatdan bir xil 
tabiiy hududiy kompleksdir». 
A.G.Isashenko esa landshaftga quyidagisha ta‘rif beradi: «Landshaft landshaft 
o‘lkasi, zonasi va umuman yirik regional hududlarning genetik jihatdan 
boshqalardan farq qiluvchi qismi bo‘lib, zonallik jihatdan ham, azonallik jihatdan 
ham bir xildir hamda xususiy struktura va morfologik tuzilishga egadir». 
Landshaftning zonal, azonal bir xilligi uning geologik tuzilishi, rel‘efi va 
iqlimining umumiyligida aks etadi. Ana shunday bir xil sharoitda oddiy geografik 
komponentlarning muayyan bir xil to‘plami tarkib topadi. 
2. Landshaft - bu tabiiy geografik komplekslarning umumlashgan tipologik 
tushuncha.
Ular landshaftlarning nisbatan bir xilligi tushunchasiga asoslanadilar. Bunda 
landshaft ma‘lum xarakterdagi hudud yoki joy deb qaraladi. Bundan tashqari 
landshaft tabiiy komponentlarning dialektik birligi, majmuasi deb hamda nisbatan 
bir xil bo‘lgan tabiiy geografik kompleks deb qaraladi.
Landshaftlar ularning hududiy tarqalishidan qat‘iy nazar, xususiyatlariga qarab 
aniqlanadi. Landshaftga bo‘lgan bunday yondashishning asosiy tarafdori 
N.A.Gvozdeskiydir. N.A.Gvozdeskiy bo‘yisha ko‘l-landshaft tipi, qumli cho‘l 
landshaft tipi, soshma barxan qumlari - landshaft muhiti. Demak, N.Gvozdeskiy 
bo‘yisha landshaft - umumiy tipologik tushuncha. Bil xildagi yoki bir turdagi 
landshaft ma‘lum hududda qayta uchrashi, ya‘ni konturli bo‘lishi mumkin. Ana 
shunday landshaftlarning ma‘lum bir yig‘indisi tabiiy geografik rayonlarni tashkil 
qiladi.
3. Landshaft - bu umumiy tushuncha. 
Bunda landshaft xuddi rel‘ef, iqlim, tuproq, o‘simlik tushunchalari kabi umumiy 
tushunchadir. Bu tushuncha tarafdorlari landshaft atamasini hohlagan ko‘lamlarga 
tabiiy geografik komplekslarga nisbatan qo‘llash mumkin. Bu tushuncha 

---

15 
tarafdorlari (F.N.Milkov, D.L.Armand, Yu.X.Efremov) fikrisha landshaft bizning 
ko‘z o‘ngimizda tarixiy shakllangan va uzluksiz rivojlanishda bo‘lgan u yoki bu 
geografik kompleks qiyofasida namoyon bo‘lgan yig‘indisidir. Landshaftga 
berilgan ushbu ta‘rifdan ko‘rinib turibdiki, landshaft ham, tabiiy geografik 
kompleks ham ikkalasi bir narsadir.
Landshaft sferasi murakkab tuzilgan bo‘lib, ular tipologik landshaft komplekslari 
va regional landshaft komplekslaridan tashkil topgan. Bu turdagi komplekslar ham 
bir-biridan farq qiladi. Ya‘ni tipologik landshaft komplekslari morfologik jihatdan 
bir xil, genetik jihatdan har xil, regional landshaft komplekslari genetik jihatdan bir 
xil va bular individual xarakterga ega. 
Tipologik landshaft birliklarining areallari bir-biridan ajralgan holda uchraydi. 
Regional landshaft komplekslari aksinsha har bir regionning areali yaxlit bo‘lishi 
kerak. Paragenetik landshaft komplekslari ham regional ham tipologik landshaft 
komplekslaridan farq qilib, bir xil sharoitda va bir-biriga qo‘shni joylashgan 
landshaft komplekslarining yig‘indisidan tashkil topgan.
Hozirgi paytda landshaftshunos olimlar tomonidan tipologik landshaft 
komplekslarining ham regional landshaft komplekslarining taksonomik birliklarini 
ishlab chiqishdi. 
Tipologik landshaft taksonomik birliklari quyidagilardan iborat: 
1. Fatsiya tipi; 
2. Urochisha tipi: 
3. Landshaft tipi. 
Tipologik landshaft komplekslarining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan 
iborat: 1) tipologik landshaft birliklari tutash arealga ega bo‘lmaydi va bir-biridan 
ajralgan polosalar va alohida kichik uchastkalar tarzida bo‘ladi; 2) tipologik 
landshaft regional landshaft birliklari chegaralaridan tashqariga chiqib ketishi 
mumkin.
Tabiatda tipologik landshaft komplekslari bilan birgalikda regional landshaft 
komplekslari ham uchraydi. Bu komplekslarning xarakterli xususiyati shundaki, 
ular hudud jihatidan yaxlit va chegaralangan bo‘lib, indvidual xususiyatga ega, 
uning areallari bir-biridan ajralmagan holda uchraydi va har bir genetik jihatdan bir 
xildir. Lekin bu bir xillik nisbiydir. Hozirgi paytda ko‘pchilik olimlar tomonidan 
regional landshaft komplekslarining quyidagi taksonomik birliklar sistemasi ishlab 
chiqilgan: 
1. Mintaqa; 
2. O‘lka; 
3. Tabiiy geografik zona; 
4. Landshaft provinsiyasi;
5. Polosa yoki zonasha. 
Tabiiy geografik rayon regional landshaft birliklarining o‘ziga xos xususiyatlari 
quyidagilardan iborat:
1) 
Har bir regional landshaft yaxlit arealga ega, ya‘ni qandaydir boshqa 
geografik birliklar bilan ajratib tashlangan ayrim-ayrim uchastkalar tarzida yashay 
olmaydi;

---

16 
2) 
Har bir regional landshaft boshqa joylarda uchramaydigan individual 
xususiyatga ega, uning o‘z geografik nomi bo‘lishi kerak;
3) 
Ishki morfologik jihatdan har xil bo‘lishiga qaramasdan har bir 
regional landshaft egallagan hudud genetik jihatdan bir xil desa bo‘ladi, ya‘ni 
uning asosiy xususiyatlari va alomatlari kelib chiqishi va taraqqiyoti jihatdan 
ma‘lum umumiylikka egadir. 
Landshaftlar ham boshqa geografik kompleks singari ma‘lum komplekslardan 
tashkil topgan. Bu komponentlarga tog‘ jinslari, tuproq, suv, iqlim, rel‘ef, o‘simlik 
va hayvonot dunyosi kiradi. Olimlar komponent deganda turli xil moddiy 
qismlarni kiritishadi.
Masalan, D.L.Armand landshaftning tabiiy komponentlariga turli gazlar, 
suyuqliklar, tog‘ jinslari, o‘simlik, qor va muz hatto texnik inshootlarni ham 
kiritadi. V.N.Milkov (1990) landshaftning komponentlariga tog‘ jinslari, yer osti 
va yer usti suvlari, havo, tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosini kiritadi.
I.M.Zabelin esa yuqoridagilardan tashqari bakteriyalar, zamburug‘lar va quyosh 
radiasiyasi ham landshaft komponentini tashkil etadi deb ta‘kidlaydi. Yuqoridagi 
fikrlardan ko‘rinib turibdiki, landshaftlarning komponenti deganda tog‘ jinsi, havo, 
suv, o‘simlik va hayvonot dunyosini tushunishni olimlarning barshasi tan oladi.
Landshaftning eng muhim komponentlaridan biri - tuproqdir. Landshaftning 
tuprog‘i turli xil kristall va kolloidlar shaklidagi minerallardan, tog‘ jinslaridan, 
suv eritmalaridan gazlar va organik moddalardan tarkib topgandir. Landshaft 
komponentlari orasidagi modda va energiya almashinuvi, o‘zaro ta‘siri xuddi shu 
tuproq orqali sodir bo‘ladi.
Landshaftning havo komponenti atmosferaning yer yuzasiga yaqin bo‘lgan (200-
300m) eng quyi qatlamlarini o‘z ichiga oladi. Havo landshaftning eng harakatshan 
va tez almashinuvshan komponentlaridan biridir. Unda landshaftning iqlimi 
shakllanadi. Harorat va namlik o‘zgarishi, yog‘in-sochin, shamollar shu qatlamda 
ro‘y beradi. Havo landshaftdagi va landshaftlararo ham modda, energiya 
harakatlari va o‘zgarishlarida ishtirok etadi va bu almashinuvning miqyosini 
kengaytiradi.
Landshaftning suv komponenti ham havo komponenti singari harakatshan va 
aralashuvshan komponent hisoblanadi. U nafaqat komponentlararo, balki 
landshaftlararo ham modda va energiya almashinish jarayonida ularni bir joydan 
ikkinchi joyga tashuvchi vosita ham hisoblanadi. Suv komponenti ham landshaftlar 
o‘rtasida sodir bo‘ladigan kimyoviy elementlar migrasiyasini ta‘minlaydi.
Landshaftning o‘simlik qoplami uning tashqi qiyofasini aks ettirishi bilan birga 
landshaftning rel‘efi, iqlimi, tuproqning shakllanishida, hayvonot turlarida va 
ularning geografik tarqalishida hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Landshaftning 
o‘simliklari landshaftda ro‘y beradigan ko‘plab kimyoviy, fizikaviy va geologik 
jarayonlarning 
asosi 
hisoblangan 
birlamchi 
organik 
moddaning 
shakllantiruvchisidir.
O‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishidagi fiziologik jarayonlar va ularning 
landshaft hosil bo‘lishidagi ishtiroki ham ahamiyatlidir. Masalan, birgina 
fotosintez jarayonida o‘simliklar havodagi karbonat angidriddan nafas oladi, 

---

17 
havoga kislorod chiqaradi, quyosh nurlari energiyasi yordamida tuproqdan suv va 
turli mineral moddalar oladi. Ulardan esa organik birikmalar hosil bo‘ladi.
Landshaftshunoslik va umumiy geografik adabiyotlarda aksariyat hollarda 
landshaftning hayvonot komponentiga nihoyatda kam e‘tibor berilgan. Odatda 
landshaftning hayvonlarini nomlari sanab o‘tiladi. Landshaftlar hayvonlarini tabiiy 
geografik tahlili deyarli amalga oshirilmagan. Ayniqsa, landshaft ichidagi va 
landshaftlararo aloqalarda hayvonot dunyosining rolini aniqlashga kam e‘tibor 
qaratilgan.
Landshaftning hayvonot komponenti undagi o‘simlik hosil qilgan birlamchi 
organik moddani o‘zgartiruvchi hamda landshaftning morfologik qismlararo va 
landshaftlararo modda va energiya tashuvchidir. Uning tuproq hosil bo‘lishi, 
tuproq unumdorligini shakllanishi, o‘simliklarning urug‘ va mevalarini tarqalishi 
kabi bir qator jarayonlarda ishtiroki kattadir.
Landshaftlarning tashkil topishi va rivojlanishida sanab o‘tilgan komponentlarning 
qaysi biri etakchi, qaysi biri ikkinchi darajali ahamiyatga ega degan savol ham 
munozarali. Tabiiy geograflar orasida birlamchi va ikkilamchi, etakchi va etakchi 
bo‘lmagan, kuchli hollari ham uchraydi. Masalan, N.A.Solnsev tuzgan kuchli yoki 
etakchi, gidroiqlimiy komponentlar qatorida tog‘ jinslari va rel‘ef kuchli yoki 
etakchi, gidroiqlimiy komponentlar (suv, havo) ikkilamchi, biotik komponentlar 
uchlamchi yoki kuchsiz hisoblanadi.
Landshaft komponentlari bilan landshaft hosil qiluvchi omillar haqida ham bir xil 
fikr mavjud emas. A.G.Isashenko ham landshaftshunoslikda «omil» tushunchasi 
ko‘pinsha noto‘g‘ri ishlatilayotganini ta‘kidlaydi. Uning fikrisha komponent va 
omil ikki xil tushunchadir.
Omil - so‘zi lotinshadan olingan bo‘lib (Faktor) - yaratuvchi ma‘nosini bildiradi.
V.S. Priobrajenskiy va boshqalar (1982) omillarni 3 xilini ajratadi: 1) etakchi yoki 
etakchi bo‘lmagan; 2) yo‘nalashiga qarab ishki yoki tashqi; 3) kelib chiqishiga 
qarab tabiiy yoki antropogen.
Landshaftlarni hududiy tabaqalanishiga ta‘sir ko‘rsatadigan jarayonlar uchta asosiy 
omil ta‘sirida ro‘y beradi. Bular quyosh energiyasi, yerning ishki energiyasi va 
gravitasion kuchlar. Bular ichida eng muhimi quyosh energiyasi omilidir. U 
landshaftda ro‘y beradigan barsha aylanma harakatlarda ishtirok etadi. Gravitasiya 
energiyasi esa deyarli doimo moddaning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish 
jarayoniga ta‘sir etib turadi. Xullas har bir energetik omil biron bir vazifani 
bajaradi.
Landshaftlar bir-biridan turli tabiiy chegaralar bilan ajratilgan bo‘ladi. Landshaftlar 
bir-biriga o‘tishida uning tuzilishi ham o‘zgaradi, ya‘ni landshaftning 
komponentlari va uning morfologik tuzilishi ham o‘zgaradi. Landshaftlarning bu 
birliklari keskin o‘zgarsa uning chegarasi aniq bo‘ladi, agar sekinlik bilan o‘zgarsa 
chegara aniq bo‘lmaydi. Landshaft chegaralarining vujudga kelishi zonal va azonal 
omillarning ta‘siri bilan bog‘liq. Landshaftlar chegaralarini o‘zgarishi turli 
sabablarga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, absalyut balandlikning o‘zgarishi, 
to‘rtlamchi davr yotqiziqlari, iqlimning zonalligi va h.k.
Landshaftlar kamdan-kam hollardagina keskin chegaralarga ega bo‘ladi. Uning 
uchun hamma komponentlar keskin va baravariga o‘zgarishi kerak. Bunday hodisa 

---

18 
esa tabiatda kam kuzatiladi. Landshaft chegaralari uni hosil qilgan omillar keskin 
o‘zgargan sharoitdagina aniq ifodalanadi. Azonal geologik-geomorfologik omillar 
o‘zining sekin o‘zgaruvshanligi sababli eng turg‘un landshaft chegaralarini hosil 
qiladi. Masalan, baland orfografik ko‘tarilmalar. Azonal chegaralar gidrografik 
chegaralar, ya‘ni daryo va uning tarmoqlariga ham to‘g‘ri kelishi mumkin. 
Ko‘pgina daryolar turli morfostrukturalar chegaralari bo‘ylab oqadi, ular o‘ng 
sohillarini emirib, shap sohilida terrasalarni hosil qiladi. Azonal omillar keskin 
o‘zgarishi sababli ko‘pchilik landshaftlarning chegarasi ham azonal kelib 
chiqishiga ega.
Landshaftning morfologik qismlari landshaft chegaralariga nisbatan aniq 
ifodalanadi. Landshaft chegaralarini ayrim urochishalarning chegaralari bo‘ylab 
o‘tkazib bo‘lmaydi, shunki morfologik birliklarni ba‘zi tiplari ikkala landshaft 
uchun ham umumiy bo‘ladi. Shuning uchun urosheshalarning chegarasi keskin 
bo‘lganda ham landshaftlar o‘rtasidagi chegaralar ham keskin bo‘lishi kerak, degan 
xulosa noto‘g‘ridir.
Landshaftlar faqatgina gorizontal yoki hududiy chegaralarga ega bo‘lmasdan, ular 
balandlik chegaralariga ham ega. Landshaftlarning vertikal chegaralari 
to‘g‘risidagi mulohazalarni biz A.Yu.Regesom (1966), K.N.Dyakonov (1971), 
V.B.Soshava 
(1978), 
N.L.Berushashvili 
(1990) 
kabilarning 
asarlarida 
uchratishimiz mumkin.
A.Yu.Regesomning (1966) yozishicha biogeosenozlarning (fatsiya) yuqori 
chegarasi juda o‘zgaruvshandir va yer yuzasining past-balandligi, meteorologik 
sharoitlari, radiasiya balansi va moddaning biologik aylanishiga bog‘liqdir.
O‘tloq biogeosenozlarda yuqori chegara bir necha o‘n santimetrdan bir necha 
metrgasha balanddan o‘tishi mumkin. O‘rmon biosenozlarida esa bir necha o‘n 
metr yuqoridan o‘tadi. Urochishalarning yuqori chegarasi bir necha o‘n metrdan 
bir necha yuz metrgasha bo‘ladi. Landshaftlarning maydoni kattaroq bo‘lgani 
uchun ularning yuqori chegarasi 0,8-2,0 km balanddan o‘tadi.
O‘rmon-tundra landshaftlarini o‘rgangan K.N.Dyakonov (1971) oq qayinli siyrak 
o‘rmon fatsiyalarining yuqori chegarasini 4-5 metrdan, urochishalarning yuqori 
chegarasini esa yer yuzidan 7-9 metr balanddan o‘tishini aniqlagan. K.N.Dyakonov 
ana shu balandlikda fatsiyalararo va urochishalararo havo haroratining farqlari 
yo‘qolar ekan. Bu ko‘rsatkishlar bir martalik o‘lshash natijalaridir. Boshqasha ob-
havo sharoitida bu ko‘rsatkishlar boshqasha bo‘lishi ham mumkin. Shuning uchun 
A.G. Isashenko (1991) tabiiy geografik komplekslarning taksonomik ko‘lami 
kattalashgan sari ularning yuqori chegarasi balandlashib borishi haqidagi fikrni 
noto‘g‘ri deb hisoblaydi. A.G.Isashenkoning o‘zi landshaftlarning yuqori 
chegarasini yer yuzasidagi o‘simliklar egallagan 10 metr qalinlikdagi qatlamdan 
30-50 m balanddan, ayrim hollarda esa undan ham balanddan o‘tkazgan ma‘qul 
deb hisoblaydi.
A.L.Berushashvili ham tabiiy geografik komplekslarning yuqori chegarasi ob-havo 
sharoitiga, turli komponentlarning holatiga bog‘liq holda tez-tez o‘zgarib turishini 
inobatga olib, bu chegarani aniqlash qiyin ekanligini ta‘kidlaydi. Uning fikrisha 
biogeosenozlarning yuqori chegarasini eng baland o‘simliklarning uchlaridan 
o‘tkazish kerak. Fatsiyaning yuqori chegarasini aniqlab olish uchun yilning turli 

---

19 
fasllarida maxsus gradient kuzatishlari olib borish zarur va qashon bu chegara eng 
yuqoridan o‘tsa, o‘sha chegarani fatsiyaning chegarasi deb hisoblash mumkin.
Tabiiy geografik komplekslarning pastki chegaralari haqida ham qat‘iy bir 
xulosaga 
kelinmagan. 
A.G.Isashenkoning 
(1991) 
yozishicha, 
landshaft 
zonalarining pastki chegarasi, bir vaqtlar A.A.Grigorev aytganidek yer sathidan 
15-20 m pastdan o‘tishi lozim. Landshaftlarning pastki chegarasi esa zonaning 
chegarasidan past bo‘lmasligi lozim. Landshaftning pastki chegarasi 
komponentlarning o‘zaro ta‘siri, quyosh energiyasining o‘zgarishi, namlikning 
aylanishi, organizmlarning geokimyoviy faoliyati kabi jarayonlarning izlari sezilib 
turadigan qatlamning pastidan o‘tishi, ya‘ni yer sathidan bir necha metr shuqurdan 
o‘tishi kerak.