O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

med., farm. singari belgilar qo‘yilgan.
Ta’kidlash joizki, mazkur lug‘atdan o‘rin olgan va izohlangan baynalmilal so‘z yoki terminlarning muayyan adadi Mustaqillikdan so‘ng jamiyatda yuz bergan tub o‘zgarishlar oqibatida o‘zbek tili so‘z boyligidan chiqib ketdi yoki ular moziyda ajdodlar tomonidan qo‘llangan leksik birliklar bilan almashtirildi.
Tarixda qo‘llangan terminlar izohiga bag‘ishlab mamlakatimizda nisbatan katta yoki kichik hajmdagi lug‘atlar nashr qilindi. Shunday lug‘atlar sirasiga X.Y.Bekmuhamedovning “Tarix terminlari izohli lug‘ati” (Pedagogika oliy o‘quv yurtlarining studentlari va o‘rta maktab tarix o‘qituvchilari uchun. Toshkent: O‘qituvchi, 1978), M.Ismoilov, A.Sharopovlarnig “Tarix atamalari lug‘ati”.-Toshkent: Akademnashr, 2013, H.Dadaboyevning “Tarixiy harbiy terminlar lug‘ati” (Toshkent, 2007) singari asarlarni kiritish o‘zini oqlaydi.
Y.Shermuhamedov va A. Umarov hamkorligida tuzilgan, 1981- yilda “Fan” nashriyotida chop etilgan “Ruscha-o‘zbekcha harbiy terminlar lug‘ati” umumharbiy va harbiy-siyosiy xarakterdagi terminlar, qurolli kuchlar turlari, ularning tuzilishi, qurol-yarog‘lari, strategiyasi va taktikasi, ommaviy qirg‘in qurollari, ulardan himoyalanish, zamonaviy harbiy texnika turlari, ustav, harbiy topografiya, shuningdek, harbiy san’at va harbiy ishning boshqa sohalarida qo‘llanuvchi terminlarni ichiga olgan.
8000 dan ortiq terminlarni qamragan ushbu lug‘atda terminlar qo‘llanishda qanday tartibda uchrasa shundayligicha alifbo tartibida berilgan. Undan tub, yasama terminlar qatori tarkibli terminlar ham o‘rin olgan.
Ruscha termin o‘zbek tilida ikki yoki undan ziyod ma’noda ishlatilsa o‘zbekcha variantlar vergul bilan ajratilgan: ispitaniye – sinov, sinash; poxod –safar, yurish va h.k.
Rus tilidagi sifat-termin o‘zbek tiliga bir necha variantda tarjima qilinganda uning o‘zbekcha variantlari yaqqol namoyon bo‘lishi maqsadida alohida lug‘at maqolasi tarzida berilgan: boyevoy-jangovor, portlovchi, o‘qlangan va h.k.
Ruscha omonimlar rim raqami bilan belgilanib, alohida maqola sifatida keltirilgan: armiya I –armiya (jami qo‘shin); armiya II-armiya (harbiy qo‘shilma) va h.k.
Ayrim ruscha terminlarning tarjimasini keltirishda termin darajasiga chiqmagan, ammo ba’zan qo‘llanadigan variant(dublet)lar qavs ichida qayd etilgan: kambuz-kambuz (kema oshxonasi), katapultirovaniye-
katapultirovaniye (irg‘itish) va h.k.
Ruscha komanda va komandaga oid iboralar, qisqartmalar, harfiy shartli belgilar lug‘atga ilova qilingan: ogon –o‘t och, nazad-orqaga qayt; BTR –bronetransporter-bronetransporter, VMF-HDF, PVO-HHM va h.k.
Lug‘atdan armata-armata, bastion-bastion, bataliya-bataliya, kadet- kadet singari tarixiy terminlarga ham joy berilgan.
Huquqshunoslik doirasida ham lug‘atlar tuzish borasida sezilarli ishlar amalga oshirilganini ta’kidlash lozim. Shu o‘rinda G‘.Ahmedov va H.Bektemirov tomonidan tuzilgan “Ruscha-o‘zbekcha yuridik atamalar lug‘ati”ning “Adolat” nashriyotida A.Saidov ma’sul muharrirligi ostida 2002 yili e’lon qilinganini e’tirof etish maqsadga molik. Binobarin, bu lug‘at tuzilishi va unda materiallarning berilishi jihatidan avvalgi lug‘atlardan farq qiladi. Lug‘atga qonunlar, huquqshunoslik, xalqaro huquq sohasi, huquqqa oid darsliklar hamda ish yuritishda ishlatiladigan terminlar kiritilgan. Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tishda ham iqtisodiy, ham huquqiy terminlar bir-biri bilan bog‘lanib ketganligi bois iqtisod va huquqqa oid chegaradosh terminlar ham lug‘atdan o‘rin olgan. Lug‘atning afzalliklaridan biri – unda terminlarning kirill yozuvidan tashqari lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida ham berilishidir. Ushbu lug‘atni yaratishda F.Bakirovning “Yuridik terminlar lug‘ati” (Toshkent, 1959), “Yuridik atamalar va iboralar lug‘ati” (Toshkent, 1993)dan foydalanilgan. Bu yo‘nalishda so‘nggi paytlarda e’lon qilingan ishlardan biri sifatida Z.Muqimov hamda O.Tursunovalar tomonidan tuzilgan va Samarqandda 2007-yilda chop etilgan “O‘zbek davlatchiligida qo‘llangan tarixiy-huquqiy atamalar”ni keltirish mumkin. Lug‘at o‘zbek davlatchiligi tarixining turli davrlarida, turli tillarda qo‘llangan terminlar, ularning etimologiyasi (qaysi tilga xosligi), til va huquqqa oid ma’nolari izohlarini qamrab olgan.
O‘zbek lug‘atshunosligida tilshunoslikka oid terminologik lug‘atlar yaratish borasida ayrim ishlar qilindi. Chunonchi, A.Hojiyevning “Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati” hamda N.Mahkamov va I.Ermatovlar hammuallifligidagi “Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati”(Toshkent: Fan, 2013)da bugungi kunda til sohasida faol qo‘llanayotgan terminlarning izohi berilgan.
D.Xudayberganovaning “Lingvokulturologiya terminlarining qisqacha izohli lug‘ati” (Toshkent, Turon zamin ziyo, 2015)da tilshunoslikning yangi sohalaridan hisoblanmish lingvokulturologiyaga oid 100 ga yaqin terminlar izohini topgan va h.k.
Respublikamizda tibbiyot sohasida qo‘llanayotgan terminlar lug‘atlarini tuzish borasida ulkan tajriba va yutuqqa erishildi. 1999- yilda O‘zbekiston FA akademigi Y.X.To‘raqulov bosh muharrirligi ostida “Kamalak”-“Hamshira” nashriyotida chop etilgan “Ruscha-lotincha- o‘zbekcha tibbiy terminlar lug‘ati”da tibbiyot sohalariga oid terminlar alifbo tartibida keltirilgan, ularning o‘zbekcha muqobillari va izohlari berilgan. 2010-yilda A.Usmonxo‘jayev, V.Y.Avakov, E.I.Basitxanova hammuallifligida “Noshir” nashriyotida e’lon qilingan “Katta tibbiy etimologik lug‘at (ruscha-lotincha-o‘zbekcha) (Bolshoy meditsinskiy etimologicheskiy slovar (russko-latinsko-uzbekskiy) yurtimizda etimologik lug‘atlar yaratish borsidagi harakatlarni yuqoriroq bosqichga olib chiqdi. Shu yilda Usmonxo‘jayev A., Basitxanova E.I., Nazirov P.H., Turaxanova M.S. hamkorligida “Sug‘diyona” nashriyotida bosilgan “Tibbiy terminlar ensiklopedik lug‘ati (Ensiklopedicheskiy slovar meditsinskix terminov)” ikki jildan iborat bo‘lib, hozirgi tibbiyotda qo‘llanilayotgan 20000 dan ortiq terminlar va tushunchalarni izohlashga yo‘naltirilgan. Lug‘atdan o‘rin olgan terminlar kirill hamda yangi o‘zbek yozuvida keltirilgan. Kezi kelganda, tibbiy terminlar lug‘atlarini tuzishda jonbozlik ko‘rsatayotgan A.Usmonxo‘jayev ishlarining alohida e’tirofga molikligini ta’kidlash lozim bo‘ladi. Olimning 2013-yilda “Navro‘z” nashriyotida lotin alifbosi asosidagi yangi o‘zbek yozuvida dunyo yuzini ko‘rgan “Katta tibbiy o‘quv lug‘ati (ruscha-lotincha-o‘zbekcha) (Bolshoy meditsinskiy uchebniy slovar (russko-latinsko-uzbekskiy) asari 10000 atrofidagi klinik terminlar va tibbiy tushunchalarni o‘z ichiga qamrab olgani bilan qimmatlidir.
Tibbiy terminlarga doir lug‘atlar xususida so‘z ketganda, A.Qosimovning to‘rt jilddan iborat “Tibbiy terminlar izohli lug‘ati”ni ham e’tibordan qochirmaslik zarur. Ushbu lug‘atda yakka ishlatiladigan o‘zbekcha va baynalmilal terminlar alohida-alohida, shuningdek, o‘zbekcha va baynalmilal elementlardan yasalgan birikma terminlar ham alohida-alohida berilgani bois uning hajmi kengayib ketgan (Qosimov, 2003-2008).
Keyingi paytlarda o‘zbek terminografiyasida diniy, ma’rifiy-irfoniy xarakterdagi lug‘atlarni tuzish masalasiga bir muncha diqqat qaratildi. Xususan, 2014-yilda ota-o‘g‘il Omonturdiyevlar tomonidan 1500 dan ortiq istilohlvr jamlangan “Ma’rifiy-irfoniy istilohlar izohli lug‘ati” e’lon qilindi. Asardan ruhoniy, ma’rifiy va irfoniy yoki mavhum tushunchalarni ifodalovchi terminlar qatori ko‘pgina ma’rifiy obyekt, manzil, makon, nabotot va shaxs nomlarini anglatuvchi leksik birliklar,
antropronimlar, toponimlar ham joy olgan. Istilohlarning joriy (kirill) hamda arab yozuvlarida berilishi lug‘atning ilmiy qimmatini ta’minlagan. Asarga lug‘at-maqolalar ilova qilingan, u foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ko‘rsatkichlar bilan to‘ldirilgan.
Leksikografiya prinsiplariga rioya qilingan holda tuzilgan ushbu lug‘atda boshqa lug‘atlardan farqli o‘laroq ma’rifiy yoxud tasavvufiy ta’limot bilan bog‘liq tarzda shakllangan, ijtimoiy ma’no-mazmun kasb etgan, izoh, ta’rif, tavsif talab etadigan, termin xarakteridagi so‘z va iboralar izohlangan.
Ma’rifiy-irfoniy mazmundagi obidalarda qayd etilgan bir qancha istilohlarning ma’nosini anglashda qo‘l keladigan mazkur lug‘atda sezilarli yutuqlar bilan birga ayrim juz’iy kamchiliklar ham yo‘q emas. Chunonchi, annotatsiyada asarda 2000 ga yaqin, Muqaddimada esa 1500 dan ortiq istilohlar izohlangani ta’kidlangan. Lug‘at-maqolalarni joylashtirishda har doim ham alifbo tartibiga rioya qilinmagan. M., Azon duosi Azon dan (9), Al hazar Alhamdulillah dan (14), Amin ul-vahiy Amin dan (14), Bayt ul-ma’mur, Bayt ul-mag‘firat, Bayt ul-muqaddas, Bayt us-salot izofalari Baytulloh dan (24), Duoi bad qilmoq iborasi Duoi bad dan oldin joylashtirilgan. Voqea (35), Buruj (30), Val-layl ( 31), kabi sura nomlari, Gulsayri (36), Jin (45) kabi leksemalar negadir qo‘shtirnoqqa olingan. Voliy istilohining izohida kamchilikka yo‘l qo‘yilgan, ya’ni bu termin “barcha ishlarni tasarruf etuvchi, qudrat bilan boshqaruvchi hakim (34)” emas, balki hokim tarzida izohlanishi zarur edi.
2016-yilda G‘afur G‘ulom nomidagi Nashriyot- matbaa ijodiy uyi tomonidan Muxtorxon Umarxo‘jayev tuzgan “Diniy atamalar va iboralar. Ommabop qisqacha izohli lug‘at” e’lon qilindi. Shayx Abdulaziz Mansurning mas’ul muharrirligida chop etilgan bu asarda diniy terminlar va iboralarning ma’nosini sodda, to‘g‘ri, tushunarli va xolis izohlashga alohida diqqat qaratilgan. Keng o‘quvchilar ommasiga zaruriy qo‘llanma sifatida mo‘ljallangan ushbu lug‘atdan o‘rin olgan istilohlar joriy (kirill) yozuvda alifbo tartibida berilgan. Undan nafaqat diniy termin va iboralar, shuningdek, talaygina sura va shaxs nomlari ham izohini topgan. Ulkan mehnat va izlanish evaziga yuzaga chiqqan asarda kelajakda to‘g‘rilanishi lozim bo‘lgan ba’zi o‘rinlar ham ko‘zga chalinadi. M., “but sindiruvchi, krestlarni chilparchin qiluvchi” ma’nosini ifodalovchi Butshikan istilohi nima uchundir Butshkan (46) shaklida keltirilgan. Va’z, Voiz (50), Jurm, Jurmona (65) istilohlarining bir lug‘at-maqolada izohlanishi o‘zini oqlamaydi. Doru ul-fano,