O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

2.2 Fitratning maktab va ta’lim mazmuni haqidagi g’oyalari.

Mohir pedagog Fitrat xalqni ma’rifatli qilishda turli o‘quv yurtlari, ta’lim-tarbiya muassasalarining ahamiyatini juda muhim deb biladi. Buni ota- bobolarimiz ham tushungan holda ko‘plab o‘quv muassasalari - maktab va madrasalar ochganliklarini ta’kilaydi: otalarimiz ilm olishning ahamiyatini tushunib, ikki yuz madrasa, har madrasada esa o‘ntadan o‘n beshtagacha hujralar kurganlar. Mudarris va shogirdlarning kundalik harajatlarini hisobga olib yiliga to‘rt million tangadan ortiq vaqf puli ajratganlar. Talabalarning o‘qishlarini to‘la ta’minlash uchun o‘n bitta kugubxona qurib, o‘z davrlarining kitoblari shu erga to‘plaganlar²⁷.

Adib o‘zining asarlarida Buxorodagi barcha madrasa va maktablar haqida to‘la ma’lumot beradi. Uning ma’lumotlariga ko‘ra Buxoroda 200 madrasa bo‘lib, ular uch: oliy, o‘rta, ibtidoiy toifalarga bo‘lingan. Ko‘kaldosh, Devonbegi madrasalari eng katta oliy toifadagi madrasalardan bo‘lib, ularning yillik vaqflari 150 ming tangani tashkil etgan. Ibtidoiy toifaga mansub madrasalar soni yuzdan oshiq bo‘lib, ularning yillik umumiy vaqfi 500 ming tanga bo‘lgan.

Fitrat Buxoroda uch yuzga yaqin boshlang’ich maktablar borligini aytib, lekin ta’lim tarbiya berish, axloqiy sifatlarni shakllantirishda hech qanday ahamiyati qolmaganligini ko‘rsatadi. U maktabni jamiyat rivojini ta’minlovchi asosiy manbalardan biri bo‘lishi lozimligini ta’kidlaydi. Maktab bolalarga tarbiya berib, jamiyatdagi buzuqliklar, o‘g‘rilik va razolatni yuqotishi lozim deb biladi. Lekin bu davrdagi maktablar uning talablariga javob bera olmasdi.

Adib madrasalardagi o‘quv muddatining uzunligi, mudarrislarning

chalasavodliklari, dasturlarning xastdan uzoqdigini, o‘qitish usullarining eskirganligini tanqid qiladi. Shu bilan birga Buxoroda ilm olish uchun sharoitlar borligin ko‘rsatib o‘tadi: "... bugun ilm olish uchun sizning shahringizda barcha sharoit mavjuddir. Masalan, bir johil millatining olim bo‘lishi uchun uch narsa zarurddir: pul, madrasa. Sizning Buxorongizda madrasa ham, pul ham bor, chunki bu vaqflarning barchasi ilm olish uchun vujudga kelgan; faqat shuni aytish kerakki, sizlarning dars berish va dars olish tartiblaringiz oson"²⁸.

SHunday qilib, Fitrat Buxorodagi eski maktab va madrasalar-da o‘qitish talabga javob bermay qo‘yganligani ko‘rsatib, ularning o‘rniga yanga usulda o‘qitiladigan maktablar ochishni, xalq ta’limi-ning o‘rta asrchilik tizimini davr talabiga javob beradigan tizim bilan almashtirishni yangi maktab va yanga o‘qitish uslubini yoqlab chiqadi.

Asrimiz boshlariga kelib qator ilgor ziyolilar yangi usul maktablari tashkil etadilar. 1903 yilga kelib 102 ta boshlangich, 2 ta jadid maktabi bo‘lib, ularning 6 tasi Buxoro amirligida, 8 tasi Xiva xonligida edi.

1902-1903 yillarda Kaipov degan tatar o‘qituvchisi eski maktabni yangi usulda o‘qitiladigan maktabga aylantiradi. Buxoroda ochilgan bu maktab ham tez vaqt ichida yopiladi.

1907 yilda Buxoroda rus va tatarlarning bolalari uchun yangi maktab ochilib, bunga mahalliy xalq bolalari qabul qilinmaydi. Bunda tatar tili yangi tovush usulida o‘rgatiladi.

Profsssor K.E.Bendrikov 1905-1907 yillarda yanga usul maktablari nihoyatda rivojlanib, ularda asosan qrim tatar o‘qituvchilari ta’lim-tarbiya ishlarini olib borganligini yozadi.

Buhoroda mahalliy bolalarning ta’lim-tarbiya olishi uchun birinchi yangi usuldagi maktab 1908 yil oktyabrda ochiladi. Buni asosiy tashkilotchisi Mirzo Abdul Vohid bo‘lib, o‘qish fors tilida, ibtidoiy toifaga mansub madrasalar soni yuzdan oshiq bo‘lib, ularning yillik umumiy vaqfi 500 ming tanga bo‘lgan.

Figrat Buxoroda uch yuzga yaqin ibtidoiy maktablar borligini aytib, lekin ta’lim tarbiya berish, axloqiy sifatlarni shakllantirishda hech qanday ahamiyati qolmaganligini ko‘rsatadi. U maktabni jamiyat rivojini ta’minlovchi asosiy manbalardan biri bo‘lishi lozimligini ta’kidlaydi. Maktab bolalarga tarbiya berib, jamiyatdagi buzuqliklar, badahloqliklar, o‘g‘rilik va razolatni yo‘qotishi lozim deb biladi. Lekin bu davrdagi maktablar uning talablariga javob bera olmasdi.

SHunday qilib, Fitrat Buxorodagi eski maktab va madrasalarda o‘qitish talabga javob bermay qo‘yganligini ko‘rsatib, ularning o‘rniga yangi usulda o‘qitiladigan maktablar ochishni, davr talabiga javob beradigan tizim bilan almashtirishni yangi maktab va yangi o‘qitish uslubini ishlab chiqadi.

Tadqiqot natijasida Fitratning fanlarni tasniflash tizimi Ibn Sinoning "Ash Shifo" asarida berilgan tasniflash tizimiga yaqinligini aniqladik. Ibn Sino bu asarida 22 ta fanni tasniflab, xar biriga bag’ishlab alohida kitob yozadi. Fitrat esa bunga hisob, jabr, handasa, astronomiyani kiritib, musiqani alohida go‘zal san’atlarga qo‘shadi.

Ibn Sino tabobat ilmini bu tasnifga kiritmasdan, unga bag‘ishlab alohida asarlar yozadi. Fitrat esa tabobatni tabbiyot ilmlariga kiritadi.

Fitrat ham fanlarni tasniflashda tabiiy ilmlarga alohida ahamiyat beradi. Inson bilimi va dunyoqarashini o‘stirishda bu ilmlarning o‘rganilishini muhim deb biladi. Shuning uchun u “O‘quv” darsligiga ham tabiiy ilmlarni o‘rganishga qaratilgan materiallarni ko‘proq kiritadi. Darslikdagi

hikoyalarning deyarli yarmisi tabiiy fanlar: geografiya, astronomiya, zoologiyadan ma’lumotlar beradi.

Fitrat Forobiynnng “Qanday qilib ta’lim berish yoki ta’lim olish, qanday qilib o‘z fikrlarini ifodalash, so‘rash va javob berish masalalariga kelganimizda men fanlar ichida eng birinchi fan til haqidagi fandir; ikkinchi fan grammatika; uchinchi fan mantiq; to‘rtinchi fan poetikadir, - deb tasdiqlayman”, - degan qarashlariga qo’shiladi va mutafakkirlarning ona tilini o‘rganish haqidagi g‘oyalariga ergashadi. Fitrat ona tilini o‘rganishning zaruryatini ko‘rsatish bilan birga, o‘zbek tilining muhim nazariy masalalarini ham ishlab chiqadi. O‘zbek alifbosi, imlosi va tilini tartibga soladi. U o‘zbek tilshunosligi rivojlanishiga, tilimizning leksik va stilistik me’yorlarini hamda adabiy tilning taraqqiyot yo‘llarini belgilashga, morfologayasi va sintaksisi qonuniyatlarini aniqlashga katta hissa qo‘shdi.

O‘z davrida savod chiqarishning ancha qiyinligini eski yozuvdagi murakkabliklar tufayli deb bilgan Fitrat, gurungchilar safida alifbo va imloda jiddiy islohotlar o‘tkazdi. Arab alifbosining 151 harf va harf qurilishlarini 33 taga tushirdi, hatto o‘zbek tilining unli tovushlarini arab alifbosida ifoda kilishdek eng murakkab vazifani ham ijobiy hal qildi. Bu alifbo qariyb o‘n yil, lotinlashtiryshgacha ishlatilib kelindi.

Fitrat o‘zbek tilini mustaqil til sifatida rivojlanishi uchun kurashib, uni boshqa tillarning tayziqidan himoya qildi. Bu ishlari bilan u Alisher Navoiydan keyin o‘zbek tilining sofligi uchun kurashgan buyuk allomalardan biri bo‘lib qoldi. Olim o‘zbek tilini usmonli turk tilining lahjasi deb qarovchiparga qarshi chiqdi. Turkchilar turk tilining boyligi va “afzalligi’ni maqtab, uni barcha turkiy xalqlar uchun “adabiy umumiy turkiy til”ga aylantirishga urinayotgan edilar. Lekin Fitrat ularga o‘zbek tilining so‘z boyliga, so‘z yasash imkoniyatlari, grammatik qoidalarining tugalligini

“Muhokama-tul lug‘atayn”, “Lug‘ati Chig‘otayn”, “Lug‘ati Navoiy” kabi milliy xazinalar misolida isbotlab beradi. Shu bilan u boshqa tillarni ham kamsitmaydi. Tatar, usmonli turk, turk tillarini ham alohida mustaqil tillar sifatida rivojlanishini yoqlaydi.

Adib ona tili bilan birga rus va chet tillarni o‘rganishga ham ahamiyat beradi. Keng bilim olish, xorijiy davlatlar fan va madaniyatidan xabardor bo‘lish uchun boshqa tillarni zarur deb biladi.

Fitrat adabiyotni san’at deb atab fanlar qatoriga kiritmasada adabiyotni, ayniqsa, o‘tmish klassik adabiyotni o‘rganishga katta e’tibor beradi, ularni chuqur o‘rganishni targ‘ib qiladi.

Mohir pedagog Fitrat yangi maktablarda o‘qituvchilik qilish bilan birga 1917 yili “O‘quv” darsligini, 1919 yili “Imlo masalalari”, "O‘zbek tili qoidalari to‘g‘risida bir tajriba Sarf” (1-kitob), 1926 yili “Adabiyot qoidalari”, kabi qo‘lpanmalar nashr ettiradi.

Darslikdagi hikoyalarda ilm bilan birga mehnat ham ulug’lanadi, o‘qishning o‘zi ham bir mehnat sifatida ko‘rsatiladi. “Pilla urug‘i” va “Tuyg‘un qanday boy bo‘lgan?” hikoyalarida kishining mehnat tufayli hayotda o‘z o‘rnini topishi, obro‘-e’tibor qozona olishi bolalarga misollar bilan isbotlab beriladi.

Darslikdagi hikoyalarning ko‘pchiligi bolalarga axloqiy tarbiya berishga va turli axloqiy xislatlarni singdirishga mo‘ljallangan. “Ona sevgisi” hikoyasida ona mehrining hamma narsadan ustunligi, uning oldida hatto yovuz hayvon ham bo‘yin egishi ifodalanadi. Bolasini arslon olib ketgan ona uning ketidan boradi va yig‘lab deydi: “... Sen hayvonlarning hoqonisan, o‘ktamlik bilan botirlikdan ortikroq yerliging bordir. Mening shu bolamni ema, och bo‘lsang o‘zimni egil. Men undan kattaroq va semizroq erurman”²⁹.

²⁹ Fitrat A. O’quv. Ibtidoiy maktablarning so’ngi sinflari uchun.Boku.1917 22-b

Arslon ayolning bu so‘zlarini eshitib onaning dardini anglab, bolani sog’- omon onasiga tashlab ketadi.

“Ko‘rilmagan narsaga ishonma” hikoyasida har narsani o‘ylamasdan gapiravermaslik lozimligini, yolg‘on mishmishlarga quloq solib keyin uyatga qolish mumkinligini o‘quvchilarga misollar bilan ko‘rsatib beradi.

“Sevarning yaramasligi”³⁰ hikoyasida esa o‘zidan kattalarning, ota- onaning gapiga quloq solmaslikning yomon oqibatga olib kelishini, shu bilan birga, turli jonivor va hashoratlarga ziyon etkazishning axloqsizlik ekanligi uqtiriladi.

“Quyosh” hikoyasida astronomiyaga oid bilimlar yoritiladi. “Ot” maqolasi zoologiya ilmini o‘rganishga oid bo‘lib, bunda ot turlari, uning yashashi, odamlar uchun foydasi ko‘rsatipib, bolalarni ot minishni o‘rganishga, chavandozlikka da’vat qiladi. “Tarix” nomli maqola tarix ilmiga bagishlangan bo‘lib, unda tarix ilmi turlari, uning foydasi gapirifb, payg‘ambarimiz va xalifalar tarixi, ularning ishlari haqida ma’lumotlar beriladi.

Darslik oxirida bir necha foydali so‘zlar berilgan. Har bir hikoyadan kishi uning mazmunini oid savollar qo‘yilgan. Bu savollar juda o‘rinli tuzilgan bo‘lib, bola savolga javob topish orqali mavzuni to‘liq o‘zlashtira oladi.

Fitrat inqilobdan keyin ham turli ta’lim muassasalari tashkil topishida va ularning ishlarida ishtirok etadi. Ular uchun kator qo‘llanmalar yaratadi.

Buxoro xalq sovet jumhuriyati tashkil topgach, 1920 yil sentyabrda maktablar uchun ishchi va dehqonlardan o‘qituvchilar tayyorlash maqsadida eski Buxoroda “Shamsulmaorif” kursi tashkil etiladi. Bu kursda o‘qish,

³⁰ Fitrat A. O’quv. Ibtidoiy maktablarning so’ngi sinflari uchun.Boku.1917 13-b

yozishni bilgan mahalliy ziyolilardan 70 kishi o‘qiydi. 1921 yili Buxoro viloyatlarida 12 ta shunday kurs tashkil etilib, ularda 472 kishi o‘qiydi.

1924 yili Buxoro Xalq Jumhuriyatida 41 ta birinchi bosqich maktabi, viloyatlarda 44 ta namunali tuman maktabi, 2 ta hunar maktabi, xotin-qizlar uchun 3 ta maktab, 124 ta savodsizlikni tugatish kursi bo’lib bularda 6000 kishi o‘qiydi.

Fitrat Buxoroning ko‘zga ko‘ringan rahbarlaridan biri va Xalq Maorifi Noziri sifatida shu ta’lim muassasalari ishini tashkil etish va boshqarishda jonbozlik ko‘rsatadi. Ular uchun darslik, o‘quv qurollari etkazib berishga harakat qiladi.

Fitrat darslik va qo‘llanmalar yaratish faoliyatini davom ettirib o‘z davridagi muhim vazifalardan biri - o‘zbek adabiy tilining nazariy masalalarini, til qoidalarini ishlab chiqishga kirishadi.

“Sarf” da morfologiya - so‘z turkumlari, so‘zning shakllar tizimi, shu shakllarning hosil bo‘lish yo‘llari haqida fikrlar bildiriladi. O‘zbek tili fonetikasi, o‘zbek tilidaga unli va uvdosh tovushlar haqida ham muhim ma’lumotlar beriladi.

Fitratning yana bir “Adabiyot qoidalari” qo‘llanmasini Oybek o‘z davrida “maktab o‘quvchilari uchun go‘zal qo‘llanma” deb baholaydi va shunday yozadi: “bu kitob hozirgi adabiy hayotimizning sust davrida muhim bir narsadir. Adabiyot darsliklariga ehtiyoji zo‘r bo‘lgan maktablarimizda har holda bir muncha yordam ko‘rsatdi”³¹.

Qo‘llanmada ko‘plab yangi shoirlar va Navoiy, Bobur, Lutfiy kabilarning she’rlaridan parchalar, misollar keltirilib, adabiyot qoidalari tahlil qilib beriladi.

Fitrat adabiyotga shunday ta’rif beradi: “adabiyot - fikr




³¹Oybek. Adabiyot qoidalari.-T: Fan 1985. 40-b

tuyg‘ularimizdagi to‘lqunli so‘zlar, gaplar yordami bilan tasvir qilib, boshqalarda ham xuddi shu tuyg’ularni yaratmoqdir.

Qo‘llanmada she’rga, barmoq va aruz vaznlariga ta’rif beradi, yozish qoidalarini o‘rgatadi. Xalq og’zaki adabiyoti, uning turlari haqida ma’lumotlar beradi.

Fitrat adabiyot tarixi fani rivojiga ham ulkan hissa qo‘shadi. U o‘zining “O‘zbek adabiyoti namunalari”da adabiyot tarixini davrlarga bo‘lishni birinchi bo‘lib ishlab chiqadi va quyidagicha davr taqsimotini tavsiya etadi:

1. “Qabilaviy adabiyot namunalari”. 2. “Feodallik davri adabiyoti”. 3. “Savdo sarmoyasi davri o‘zbek adabiyoti”.

Adib bu qo‘llanmasida har bir adabiy davrga xos asarlardan namuna beribgina qolmay, shu bilan birga bu davrning xususiyatlari, madaniy hayotini ham tahlil qiladi.

Fitratning yana bir majmua qo‘llanmasi “Eng eski turk adabiyoti namunalari” bo‘lib, u Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘oti turk” asari asosida yozilg‘an. Kitob uch qismdan iborat. Birinchi qismda “Alp Er to‘nga marsiyasi”, “Yoz, qish manzarasi” kabi tasviriy asarlar berilgan. Ikkinchi qismda “Devoni lug’oti turk”dan saylanib olingan ta’limiy-axlokiy asarlar aks etgan. Uchinchi qism esa yuqorida berilganlarning sharhiga bag‘ishlangan va bunda tushunilish qiyin bo‘lgan so‘zlar lug‘ati va ayrim so‘zlarga graimatik tavsif berilgan. Fitrat devon matnlarini isloh qilingan arab yozuviga ko‘chirgan, parchalar ostiga o‘zbekcha sharhini yozgan. Adib o‘zining bu tadqiqoti bilan Mahmud Kashg‘oriy devonining keyingi to‘liq nashrini yaratilishiga yordam bergan.

XULOSA

Fitrat shoir, dramaturg, musiqashunos, atoqli davlat, siyosat arbobi bo‘lishi bilan birga, yirik tilshunos va adabiyotshunos olim, Turkiston xalq ta’limi taraqqiyotiga muxim hissa qo‘shgan buyuk ma’rifatparvar va barkamol inson shaxsini tarbiyalash uchun kurashgan mohir pedagog hamdir. Fitratning ma’rifiy qarashlari o‘zbek va tojik xalqlarining tarixiy taraqqiyot natijasida shakllangan, Markaziy Osiyoning mashhur olim va mutafakkirlari, islom dinining kudratli ta’limoti, shuningdek XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida Turkistondagi ijtimoiy va siyosiy shart-sharoitlar, jadidizm mafkurasi hamda jadid ma’rifatchiligi g’oyalarining ta’sirida shakllandi. Xalqi va millatining porloq kelajagi, vatanining ozod va mustakilligi uchun kurash Fitrat hayoti mazmunining asosini tashkil etdi. U millatpatparvarlik va vatanparvarlik haqidagi qadriyatlarga tayanib, o‘zining shunga oid ta’limotini yaratdiki, bu hozirgi kunimizda vatanparvarlik mafkurasini yaratish va yoshlarni vatanni, millatni sevishga o‘rgatishda muhim yo‘llanma bo‘la oladi. Vatan, vatanpavarlik va insonparvarlikni eng yuksak axloqiy hislatlar deb bilib, uni juda qadrladi Vatanni “sajdagoh” deb atab, kishilarni uni sevishga, asrashga, unga sidqidildan xizmat qilishga

chaqirdi.

Fitrat o‘zining ma’rifatparvarlik faoliyatida o‘lkada maorif va madaniyatni rivojlantirish, xalqni ma’rifatli qilish orqali mamlakatni yuksaltirish uchun harakat qildi. U yangi usul maktablar ochish, chet ellarga talabalar yuborib, malakali mutaxassislar tayyorlash ishiga rahbarlik qildi. Adib turli o‘quv yurtlarida o‘qituvchilik qilib, ko‘plab olim va pedagoglar tayyorladi. Qator darslik va o‘quv qo‘llanmalar yaratib, O‘zbskiston maorifi rivojiga katga hissa ko‘shdi. Olimning boshlangaih sinflar uchun yozgan “O‘quv” darsligi tilning sodda va ravonligi, bolaning yosh xususiyatlarni

xisobga olinganligi, kundalik hayotiy voqealar aks ettirilganligi, undagi barcha hikoya va matnlarning ta’lim va tarbiyaviy xarakterda ekanligi ularning barchasi adib tomonidan yaratilganligi bilan xarakterli.

Fitrat o‘zbsk tilining mustaqilliga va sofligi uchun kurashib, uning yuksalishiga katta qissa qo‘shdi. Murakkab arab yozuvini isloh qildi, lotin grafikasidagi o‘zbek yozuvini yaratishda qatnashdi. U dastlabkilardan bo‘lib “O‘zbek tili qoidalari go‘g‘risida bir tajriba: “Sarf” va “Nahv” qo‘llanmalari va boshqa risolalarida o‘zbek tilida fonetikasi, morfologiyasi va sintaksisi qoidalarini ishlab chiqdiki.

O‘zbek adabiyotshunosligi rivojida Fitratning o‘rni benihoya kattadir. U o‘zining “O‘zbek adabiyoti namunlari”, “Eng eski tur adabiyoti namunalari”, “Aruz haqida” va boshqa ko‘plab risolalarida adabiyot nazariyasi va tarixining muhim masalalarini ishlab chiqdi. O‘tmish ilmiy va adabiy merosimizni o‘rganish va uni keyingi avlodlarga etkazish uchun kurashdi. Olimning adabiyotshunoslik, musiqa nazariyasiga oid merosi va badiiy-ilmiy asarlari qimmatli manbalardan bo‘lib hisoblanadi.

Fitrat ijodiyotidagi eng muhim masalalardan biri uning islom dini g’oyalarini har taraflama chuqur o‘rganib, tahlil etib, ulardan komil insonni imon e’tiqod va insofli qilib tarbiyalashda foydalanishni targ’ib qilganligidir.

Fitrat o‘z tarbiya nazariyasida inson kamoloti uchun zarur bo‘lgan va shaxs hayot mazmunini tashxil kiluvchi ma’naviy,oilaviy, insoniy majburiyatlarni belgilab, shu majburiyatlarni amalga oshirilishi jarayonida komil inson shakllanadi, deb hisobladi. Olimning fikricha, kishi millat manfaati uchun xizmat qilsa, boshqalarga yaxshilik qilib, o‘zi yaxshi ko‘rgan narsaning bir qismini muhtojlarga beradigan bo‘lsa u saodatga etishadi. Uning goyasiga ko‘ra inson kachonki boshqalar uchun foyda keltira olsa, o‘shandagina uning qalbi kamolga etadi.

Fitrat har tomonlama etuk, barkamol kishi tarbiyalashda jismoniy, aqliy, axloqiy tarbiyani birgalikda uzviy bogliq holda olib borishning ahamiyati, ularning mazmuni, amalga oshirish yo‘llarini ko‘rsatib o‘tadi. Uning bu tarbiyalarga oid nazariyalari, jumladan jismoniy tarbiya mazmuniga oid qarashlari hozirgi kunimizda ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Mutafakkirlar va jadidlar kabi Fitrat ham inson kamolotga etishishida ilm-fan, bilim o‘rganishning, ya’ni aqliy tarbiyaning ahamiyatini juda katta deb biladi. Ilm egallash, bilim o‘rganishning zarurligini din talablari bilan ham asoslab beradi. Ta’lim qoidalari va metoddari haqida juda muhim va asosli fikrlarni bildiradi. Maktabda til ta’limi ona tili va xorijiy tillarni, aniq fanlar va tabiiy ilmlarning o‘qitilishiga alohida ahamiyat beradi. O‘zi yaratgan fanlar tasnifida barcha fanlarning, jumladan ijtimoiy fanlarning ham insonlar va jamiyat uchun ahamiyatini ko‘rsatib beradi.

Fitrat barkamol inson tarbiyalashda axloqiy tarbiyaning o‘rnini juda muhim deb biladi. Uning fikricha axloqiy tarbiyaning vazifasi isonni axloqiy barkamol bashariyatga foydali inson qilib tarbiyalashdan iborat. U hikmat, iffat, shijoat va adolatni - asosiy axloqiy sifatlar biladi. Adibning asarlarida vatanparvarlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik,- ozodlik, maqsad sari intilish, vijdoli, adolatli, bo‘lish, sevgi-muhabbat g‘oyalari ulug‘lanadi.

Mohir pedagog Fitrat oila tarbiyasi va jamiyatda ayolni o’rni masalasiga ham alohida to‘xtalib o‘tadi. Bola tarbiyasida onaning oilaning o‘rni juda muhimligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga tarbiyada oila, maktab, jamoatchilik hamkorligining zarurligini asoslaydi.

Abdurauf Fitratnint ma’rifiy g‘oyalari O‘zbekistonning ilm-fani, madaniyati va milliy ta’lim-tarbiya tizimi rivojlanishida dasturilamal bo‘lib xizmat qilishi shak-shubxasizdir.