O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ikkinchi bob. madaniyatning asOsiy sOhalaRi
urf-odatlar, an’analar, ko‘nikmalarni namoyon etadilar va h. k. Bularning barchasida ikki jihat — obyektiv va sub’ektiv tomonlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, ular bir-biriga o‘tib turadi. Chunonchi, bu jarayonda insonning o‘zi sub’ekt sifatida faoliyat ko‘rsatsa, jamiyat va boshqa kishilar uning axloqiy faoliyatining obyekti bo‘lishi mumkin. Biroq har bir inson ayni vaqtda boshqa odamlar, jamiyat axloqiy faoliyatining obyekti hamdir. Axloqiy madaniyat tarkibidagi axloqiy faoliyatda inson yoki jamiyatning axloqiy ongi, axloqiy munosabatlari amaliy jihatdan yaxlit namoyon bo‘ladi, axloqiy talablar, yuksak fazilatlar gumanistik mohiyat kasb etadi. Axloqiy faoliyat tarkiban quyidagilardan iboratdir: axloqiy bilimlarni egallash; axloqiy tuyg‘ularni shakllantirish; o‘z-o‘ziga axloqiy talabchanlik; muayyan mehnat turlari bilan mashg‘ul bo‘lish; axloqiy tarbiyalanganlik va h. k. Axloqiy madaniyat tarkiban yuqoridagi uch jihat (axloqiy ong, munosabat, faoliyat)ni o‘z ichiga oladi va, ayni paytda, axloqning real ko‘rsatkichi, axloqiylikning amaldagi me’yori sifatida yuzaga chiqadi. U nafaqat axloqiy tasavvur va me’yorlarning butun tizimini, balki jamiyat axloqiy tajribasining kishilar tomonidan faqat o‘zlashtirilgan qismini, axloqiy bilimlarning amaliyot bilan reallashgan ko‘lamini o‘z ichiga oladi. Abdulla Avloniyning yozishicha, axloqiy madaniyatning rang-barang kategoriyalari mavjud. Binobarin, axloqiy madaniyat shunday ilmki, u kishilarni yaxshilikka undab, yomonlikdan qaytishga da’vat etadi, deydi u. «Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladigan kitobni axloq deyilur» 1 . Anglashiladiki, axloqiy madaniyat tushunchasining negizida axloq turadi. Ma’naviy faoliyatning o‘ziga xos mahsuli bo‘lgan axloq yaxshilik va yomonlik, burch va adolatparvarlik kabi tushunchalar orqali amal qiladi. Bularga suyanadigan axloqiy baho kishilarning xulqi va ular o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solib turadigan axloqiy qoidalar va me’yorlarda ifodalanadi. Axloq, bir tomondan, axloqiy me’yorlar tizimidagi muayyan g‘oyalar, qarashlar, tamoyillar, ikkinchi tomondan, kishilarning axloqiy fazilatlari, hissiyotlari va odatlaridir. Shuni ta’kidlash kerakki, axloqning tarkibiy qismini tashkil etadigan qarashlar va tamoyillar, me’yorlar va qoidalar hamda axloqiy fazilatlar mohiyatan o‘zida konkret tarixiy mazmun va muayyan ijtimoiy ma’noni ifodalaydi. Bu mazmun, yuqorida aytilganidek, kishilar o‘rtasida obyektiv tarzda amal qilinadigan munosabatlarda namoyon bo‘ladi. Shu sababli alohida olingan u yoki bu jamiyatning axloqiy tamoyillari to‘g‘risida fikr yuritganda, ayni paytda, sotsial guruhlarning axloqiy talab va me’yorlari nazarda tutiladi. Axloqiy madaniyat inson xulqining konkret shakli sifatidagina mavjud bo‘ladi. U, yuqorida ko‘rsatganimizdek, faqat kishilarning axloqiy ongidan 72 madaniyatshunOslik asOslaRi iborat bo‘lmay, aynan ularning xulqi orqali reallashadi. Shunga ko‘ra, inson xulqining axloqiy madaniyati degan tushuncha mavjud. Insonning axloqiy xulq madaniyati u yoki bu axloqiy tamoyillar va talablardan emas, balki shu bilan birga, uning o‘zi tomonidan o‘zlashtirilgan axloqiy qarash va tasavvurlar, tuyg‘u va odatlarning yig‘indisidan iboratdir. Shunga ko‘ra, shaxsning axloqiy fazilatlariga o‘zi aytgan so‘zlariga qarab emas, balki qilayotgan ishlaridan kelib chiqib baho berish to‘g‘riroqdir. Demak, axloqiy madaniyatni xulqning tashqi jihatlariga qarab belgilash unchalik to‘g‘ri bo‘lmaydi. Tashqi tomondan juda ham xushmuomala bo‘lib ko‘rinish ortida qandaydir g‘arazli manfaatlar yotishi sir emas. Binobarin, insonning axloqiy madaniyati ichki mazmun bilan uning tashqi ifodalanishi o‘rtasidagi uyg‘unlikni taqozo etadi. Axloqiy madaniyatning o‘ziga xosligi uning vorisiylik qonuniyatlarida ko‘zga tashlanadi. Buning ma’nosi shuki, yangi avlod o‘zidan oldin yuzaga kelgan axloqiy qadriyatlardan ijodiy foydalanish imkoniga ega bo‘ladi. Ma’lumki, ilk axloqiy tasavvurlar zardu‘shtiylikning muqaddas kitobi — «Avesto» da, turkiy xalqlarning qadimgi bitiklarida, yozma va og‘zaki adabiyotning rang-barang asarlarida, xususan, pandnoma, odobnoma kabilarda, buyuk allomalarning falsafiy merosida alohida o‘rin olgan. Jamiyatning axloqiy madaniyati mazmunan shaxs axloqiy madaniyatidan farq qiladi. Jamiyat axloqiy madaniyati axloqiy qadriyatlar va yo‘nalishlar tizimini yaxlit va keng qamrovda ifodalaydi, shaxs axloqiy madaniyatida esa ana shu tizimning muhim jihatlari individual o‘ziga xoslik bilan aks etadi. Axloqiy madaniyatning bu ikki darajasi o‘zaro bog‘langandir. Jamiyat axloqiy madaniyatining taraqqiyot darajasi ko‘p jihatdan shaxs axloqiy madaniyati barkamolligiga bog‘liq bo‘ladi. Boshqa tomondan, jamiyatning axloqiy madaniyati nechog‘lik darajada boy bo‘lsa, shaxs axloqiy madaniyati rivojlanishi uchun shunchalik qulay imkoniyat yuzaga keladi. endi shaxs axloqiy madaniyatining ba’zi tomonlari bilan tanishib chiqaylik: Shaxsning axloqiy madaniyati quyidagilarning tarkibiy birligidan tashkil topadi: — uning jamiyat axloqiy qadriyatlarini o‘zlashtirish va boyitish darajasi; — insonning shaxsiy axloqiy intilishlari bilan ijtimoiy axloqiy talablar sohasidagi uyg‘unlik. Bu narsa jamiyatdagi ustuvor axloqiy tamoyillar va me’yorlarga muvofiq ravishda shaxs axloqiy fazilatlarini shakllantiradi. 1 Qaralsin: A. O‘lmasov, M. Sharifxo‘jayev. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: O‘qituvchi, 1995, 84-b. |