O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ikkinchi bob. madaniyatning asOsiy sOhalaRi
estetik munosabatni tarbiyalash; shaxs estetik tarbiyasida milliy madaniyatning roli; jismoniy tarbiya va sport sohasida estetik faoliyat. — san’at asarlarini yaratish. Bu san’atkorning ijodiy qobiliyati; hayot hodisalarini badiiy hodisalarga aylantira olish iste’dodi; san’atkorning o‘ta kuzatuvchanligi va xotira quvvati; inson ichki dunyosini tushuna olishi, psixologik jarayonlarning inson tashqi qiyofasida namoyon bo‘la olishini chuqur anglab yetish; iste’dod – talant kabilarni bildiradi. estetik faoliyatni shakl jihatidan ikki katta turga bo‘lish mumkin. Bulardan: — birinchisi — estetik faoliyatning fikriy, yoki, nazariy shakli. Bunga estetik ongning oddiy hamda nazariy ko‘rinishlari — estetik kechinma, mushohada, did, ideal, qarashlar va boshqalar kiradi; — ikkinchisi — predmetli-amaliy ko‘rinishdagi estetik faoliyat shakllari. Bu asosiy estetik g‘oyalar, me’yorlar, tasavvurlarni konkret predmetlarda, san’at asarlarida, madaniyat qadriyatlarida amaliy jihatdan gavdalantirishdan iborat. har qanday faoliyatda bo‘lgani singari estetik sohada ham muayyan ehtiyoj asosiy rol o‘ynaydi. Inson faoliyatining tabiati ana shu ehtiyojga bog‘liq bo‘ladi. estetik ehtiyojning umumiy belgisi shundaki, u inson faoliyatining barcha sohalarini, ijtimoiy hayotning butun jabhalarini qamrab oladi, ular orqali o‘zini namoyon qiladi. Tor ma’noda barcha qadriyatlarni estetik idrok etish, baholash zaruriyatini ruhan sezish, insoniy faoliyat sohalarida mukammallikka intilish estetik ehtiyojni qondirishga qaratiladi. estetik faoliyatga ham shu xususiyat xosdir. har qanday faoliyat insonning mohiyatli kuchlari erkin ifodalanishini bildirar ekan, demak, bu faoliyat estetik faoliyat darajasiga ham ko‘tarilishi mumkin. Shu ma’noda estetik faoliyat har qanday konkret faoliyatning «insoniylashuv» belgisidir. Bu narsa san’atda ustuvor o‘rin tutadi. Jamiyatning estetik madaniyatini quyidagilar tashkil etadi: tabiat, turmush, ijtimoiy munosabatlarni estetik o‘zlashtirish jarayonlari va natijalari; san’at taraqqiyotining darajasi; ijtimoiy tabaqa, guruhlarning estetik qarashlari, didlari va manfaatlari holati; nafosat tarbiyasi va amaliyoti hamda kishilarning sotsial-estetik faollik darajasi. estetik madaniyat qadriyatlarini o‘zlashtirish shaxsiy va ijtimoiy tajribaning o‘zaro aloqadorligi negizida amalga oshadi, unda shaxsning estetik dunyoqarashi, qadriyatlarga tanlab munosabatda bo‘lish malakalari, go‘zallik va mukammallik to‘g‘risidagi tasavvurlari, predmetli olam, san’at qadriyatlarini idrok etish shakllari, estetika, san’atshunoslik to‘g‘risidagi bilimlari muhim omil hisoblanadi. Shaxsning estetik madaniyati, shunday qilib, estetik qadriyatlarni 1 Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. T.: «O‘qituvchi», 1992, 11-b. 78 madaniyatshunOslik asOslaRi yaratish, o‘zlashtirish va iste’mol qilish usullaridan tashkil topadi. estetik madaniyatda badiiy faoliyat alohida o‘rin tutadi. estetik madaniyat bilan badiiy madaniyat o‘rtasidagi umumiylik va tafovutlar masalasi shundan kelib chiqadi. Badiiy madaniyat estetik madaniyatning o‘zagi hisoblanadi, biroq ular aynan teng ma’noda ishlatiladigan tushunchalar emas. Agar estetik omil madaniyatning boshqa turlarida ahamiyati jihatidan ikkinchi darajali o‘rinda tursa, badiiy madaniyatda u ustuvor ahamiyat kasb etadi. Yuqorida aytilganidek, insonning moddiy-texnikaviy yoki ilmiy sohadagi faoliyatida ham estetik jihatlar mavjud, biroq bu sohalarning mohiyati estetik kategoriya bilan o‘lchanmaydi. Badiiy madaniyatning tabiati va mohiyatini esa estetik faoliyatni hisobga olmay turib tushunish mumkin emas. Boshqacha aytganda, estetik qimmati bo‘lmagan badiiy asar haqiqiy badiiy madaniyat hodisasi bo‘la olmaydi. Gnoseologik (bilish) yoki tarbiyaviy jihatdan, masalan, roman yoki badiiy film nechog‘lik dolzarb mavzuga bag‘ishlanmasin, estetik talablarga javob bermasa, u haqiqiy ma’no kasb etmaydi. Shu ma’noda turg‘unlik yillarida vujudga kelgan ko‘plab g‘oyaviy saviyasi past, «xom» asarlar badiiy madaniyatga faqat rasmiyatchilik nuqtai nazardan tegishli bo‘lgan, holos. Ikkinchi tomondan, badiiy madaniyat nafaqat estetik, balki diniy, axloqiy, bilish, tashkiliy madaniyatlarning ham xususiyatlarini o‘zida gavdalantiradi. Aytish mumkinki, badiiy madaniyat sohasida mehnat madaniyati (ijodiy faoliyat madaniyati sifatida) va iste’mol madaniyati (badiiy qadriyatlardan foydalanish madaniyati sifatida) ham o‘z ifodasini topishi mumkin. Badiiy adabiyotda, tasviriy san’atda, musiqada faqatgina estetik emas, shu bilan bir qatorda, diniy, gnoseologik, tashkiliy, axloqiy ehtiyojlar va qobiliyatlar ham amal qiladi. San’atning ko‘p funksiya bajarishi va ko‘p ma’noli ekanligining boisi ham ana shunda. San’atda ezgulik, adolat, jasurlik kabi axloqiy g‘oyalar o‘z badiiy ifodasini topib, axloqiy madaniyat bilan o‘zaro aloqaga kiradi. haqiqiy insonparvar san’at jamiyatning axloqiy muammolarini yoritish bilan cheklanmaydi, balki shu bilan birga, ularni o‘ziga xos tarzda o‘quvchi yoki tomoshabinga etkazadi, san’at muxlislarining ma’naviy ehtiyojlarini qondiradi. Bugina emas, insonni yanada yuksak axloqiy xatti-harakatlar ko‘rsatishga da’vat etib, tashkiliy madaniyat funksiyasini ham bajaradi. Ko‘pgina badiiy asarlarning maxsus ravishda kishilarni tarbiyalashga mo‘ljallab yozilganligi, ularning ijtimoiy- tashkiliy uyushqoqlikka da’vat etishi ma’lum. Chunonchi, harbiy marshlar, davlat va partiya madhiyalari, cherkov musiqalari, siyosiy qo‘shiqlar va siyosiy felyetonlar ana shunlar sirasiga kiradi. Xullas, estetik va badiiy madaniyat o‘zaro bir-biri bilan bog‘langan, ana shu asosda jamiyat hayotida muhim ma’naviy omil bo‘lib xizmat qiladi. Milliy mustaqillik sharoitida ma’naviy madaniyatning barcha unsurlari |