O’zbekiston respublikasi o’rta maxsus va oliy ta’lim vazirligi o’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi «tasdiqlayman»

Ko`krak qafasi shikastlari va ularni davolash.

Ko`krak jaroxatlari uchrash ehtimolligi: ulug` Vatan urushi malumotlariga ko`ra — yaralanganlar orasida o`rtacha 7—12%, (qo`l-oyoqlardan keyin ikkinchi o`rinda). O`lganlarning o`rtacha —25—30%. Termoyadroviy qurol sharofati bilan ko`krak qafasi yopiq shikastlanishlari uchrash ehtimoli o`sib bormoqda. Tasnifi: 1. Ko`krakning yopiq shikastlanishlari: - suyak shikastlanishlarisiz, suyak shikastlanishlari bilan; ichki organlar shikastlanishisiz; ko`ks devori lat yeyishlari; qovurg`aning oddiy sinishlari; qovurg`anining murakkab sinishlari; ko`krak qafasida bosim ortishi; yurak shikastlanishlari; tomirlar tutami yopiq shikastlanishlari; diafragma yirtilishi.

2. Ko`krak qafasi ochiq shikastlanishlari: -o`q tegish bilan bog`liq bo’lgan va bog`liq bo`lmagan; yakka va ko`psonli; tarqalgan va tarqalmagan; teshib o`tgan, ko`r(teshib o`tmagan), urinma,o`rab oluvchi; suyak shikastlanishlarisiz va suyak shikastlanishlari bilan; ichki organlar shikastlanishisiz va shikastlanishi bilan; faqat torakal, torakoabdominal, torako-umurtqa pog`onasi.

3.Ko`krak qafasi devori va ichki a`zolar o`q otishdan jaraxatlanishi:- tarqalgan jaroxat doim yengil hisoblanadi, tarqalmagan o`qotishdan jaroxat ham bazan yengil bo`lishi mimkin.

-Yarador og`irlik darajasini belgilaydi: -ko`ks devori hujayralarini shikastlanish ko`lami; -gemotoraks, pnevmotoraks mavjudligi; ko`ks a`zolari shikastlanishlari (yurak,o`pka,qizilo`ngach).

4. Ko`ksni o`q otuvchi quroldan jaroxatining bevosita asoratlari: -plevra ichi qon ketishi ( 50—70% barcha jaroxatning). Yo`ldosh - ko`ks devori tomirlari (ko`proq); o`pka tomirlari (kamroq).

Gematoraks ko`rinishida:-kichik (qon sinuslarda); o`rta (kuraklar orasigacha); katta (2-3 qovurg`gacha); total (butun plevra yuzasi bo`ylab), Ruvil-Greguar sinamasi agar plevra punksiyasi paytida qon quyuqlashgani aniqlansa, plevra bo`shlig`ida qon ketishi davom etyapti. Gemotaraks klinikasi: -qon yo`qotish; perkussiyada plevra bo`shlig`ida suyuqlik to`planganlik belgilari, nafas olish qiyinlashuvi;

rentgenografiya (gemotoraks gorizontal yo`nalishdagi chiziq bilan).

Gemotoraks yigikganlik belgilari:-gemotaraks belgilari, punksiya paytida qon yo`qligi yoki juda kamligi, yo`g`on ignada - "qittay" quyqa.

Ochiq pnevmotoraks-plevra bo`shligi` jaroxat orqali ichki muhit biln bog`lanadi.

Havo nafas olish vaqtida plevra bo`shlig`iga kiradi va o`pka holatini tiklamoq uchun shikastlanish tomonga suriladi (parodaksal nafas). Bu vaqtga kelib sog`tomonda aralach nafas paydo bo`ladi - ballotirlanga yoki flotatsiyalangan ko`kks oralig`i. Pnevmotoraks ochilganda aksariyat plevro-pulmonal shok kuzatiladi. U paradoksal nafas, ballotirlovchi ko`ks oralig`, qon yo`qotish, og`riqli afferent impulsatsiya kabilarni ta`minlaydi. Yopiq pnevmotoraks — nafas olish plevral bo`shliqda, lekin u ko`ks oralig`i jaroxati orqali ichki muhit bilan boglanmagan. Yopiq pnevmotoraks belgilari: perkussiyada qutichasimon tovush, ko`ks oralig`i chegarasining kamayichi, nafas susayishi, teri osti emfizemasi, rentgenografiya - butun op`ka yoki kollabirlangan qismi. Yopiq klinik ko’rini og`irligi pnevmotoraksning ko`lamidan kelib chiqadi.

Klapan pnevmotoraksi («klapan>aksariyat o’pkada joylashadi): o`sib boruvchi, taranglashgan, oraliq.

Taranglashgan klapan pnevmotoraksi belgilari:-yaradorning og`ir ahvoli o`pka yurak yetishmovchiligi hisobiga, tezlik bilan o`sib boruvcji teri osti emfizemasi, qutisimon tovush qarama qarshi tomondagi ko`ks oralig` bilan qo`shilib ketishi. Klapan pnevmotoraksida yarador holati etiborga molikdir. Qayerda bo`lmasin diagnoz qo`yilsa yordam (plevra bo`shliqni yo`g`on igna bilan punksiya qilish )ko`rsatilishi kerak! Emfizema: -teri osti, ko`ks oralig`i. Ko`ks oralig` emfizemasi belgilari: - o`pka-yurak yetishmovchiligi, bo`yin emfizemasi, rentgenogrammada ko`ks oralig`ida gaz ko`rinishi. O`pka shikastlanishi (ko`krak qafasi teshib o`tmagan jaroxatlari). Belgilari: - qon tupurish, yopiq jaroxatda teri osti emfizemasi, yo`tal, nafas yetishmovchiligi bilan bog`liq nafas siqilishi va sianoz.

Yurak jaroxati: -teshib o`tgan,kor,urinmali, yurak bo`shlig`iga kirgan va kirmagan tamponadali va tamponadasiz. Yurak tamponadasi belgilari: jaroxatning yurak proyeksiyasi bo`ylab, yaradorning og`ir holati - o`sib boruvchi yurak-tomir yetishmovchiligi hisobiga:- terining ko`kimtir yoki rangpar ko`rinishi, kuchsiz va noto`liq puls, to`mtoqlashgan yurak chegaralari kattalashgan, yurak urish tovushi bo`g`iqlashgan, yurak soyasi kattalashgan,rentgenologik tekshiruvda chap chegarasida taliyaning yo`qolishi. Yurak tamponadasi paytida yaradorga zudlik bilan yordam ko`rsatilishi kerak (garchi operatsion sharoit bo`lmasada) –ya`ni, perikard punksiyasi!

Ko`krak qafasi o`q otuvchi qurol jaroxatlarining asoratlari.

Ko`ks devoir yiringli jaroxatlari va ikkilamchi pnevmotoraks ochilishi holatlari:- o`pka atelektazi ( yuzaki nafas va yo`tal paytida shilliqni tiqilishi bronxlarning drenaj funksiyasi susayishi hisobiga paydo bo`ladi).Atelektaz belgilari:yuqori temperatura,taxipnoe,perkutor tovushni qisqarishi(!),auskultatsiyada nafas olishni yo`qligi:-perikardit (serozli, yiringli, aralash), yiringli plevrit, pnevmoniya, o`pka abssesi va gangrenasi. Yiringli plevrit belgilaria: -yaradorning holati og`irlashuvi, yuqori harorat, Intoksikatsiya hisobiga titrash, shikastlangan tomonda perkutor tovush va nafasning qisqarishi, punksiya paytida gemoragikva quyqal suyuqlik, anaerob-achitqili mikroflora hisobiga yomon hidli yiring.

Ko`krak jaroxatlarini davolash bosqichlari va prinsiplarini ajratish.

• 
  O`z-o`ziga, o`zaro , birinchi tibbiy yordam ko`rsatish: -aseptik bog`lam, germetik okklyuzion
  

bog`lam, analgetiklar (shpris-naychalar orqali), antibiotiklar (tabletkalar).

• 
  Vrachgacha yordam: bog`lamni to`g`ri qo`yish, aseptik bog`lamni ko`proq qo`yish.
  
• 
  Birinchi shifokor yordami: -qabul-saralash palatkalarida zaruriy yordam - bog`lamni to`g`ri qo`yish ,narkotiklar kiritish,yurak-tomir preparatlari; bog`lam qo`yishda ko`rsatilgan yordamni zarurriyligi:
  

a) davom etishi bilan kechuvchi qon ketishi jaroxatlarda qilinishi shart—ilgak bilan jaroxatni tekshirish, uni doka bilan tamponada qilish,tampon ostidagi jaroxatni himoya qilish,bog`lam;

b) o`sib borish bilan kechuvchi klapan pnevmotoraksi jaroxatlarida punksiya 2-qovurg`a oralig`iga yo`g`on igna yordamida qilinadi va teriga ipak yoki yopishqoq plastir fiksatsiya qilinadi.

v) ochiq jaroxatini yopilib qolishi bilan kechuvchi jaroxatlarida-ko`p miqdordagi steril doka salfetkalardan okklyuziv bog`lam, indeferent mazlar bilan to`yintirish, ko`ksga yelimli plastir yoki bint bilan fiksatsiya qilinadi; keng jaroxatlarda —doka kompressori bilan tarang tortil tamponada,Vishnevskiy mazi bilan keying siqib turuvchi bog`lamni qo`yish;

g) tashqi nafas olish buzilganda -sun`iy yoki yordamchi o`pka ventilyatsiyasi, traxeotomiyaga ko`rsatma;

d) jaroxat tomonga vagosimpatik blokada;

e) yurak tamponadasida-perikard punksiyasi

j) antibiotiklar, SQV.

Malakali xirurgik yordam . Saralash: -KO`J ning yengil jaroxatlari yoki sog`ayishga komanda. Ichki organlarga suyak shikastisiz teshib o`tmagan ko`ks jaroxatlari.

-Og`ir va o`rta og`irlikdagi jaroxatlarga front bazasidagi gospitalda yordam ko`rsatilishi mumkin: -Hayotiylikni saqlab qolishga yordam berish maqsadidagi operatsiyaga ko`rsatma bo`luvchi jaroxatlar: davom etuvchi ichki qon ketishlar,keng ochiq pnnevmotoraksda germetik bo`lmagan bog`lam, izolyatsiyalangan bog`lam, tashqi klapan pnevmotoraksi, yurak jaroxatlari, torakoabdominal jaroxatdagi yoki bog`lam qo`yishda, tashqi qon ketish, ichki klapan pnevmotoraksda suvosti drenaji va torakosintez joylashtirish uchun, vagosimpatik blokada bajarishda, katta va o`rta daraja gemotaraksda qonni yo`qotish va antibiotik kiritish uchun plevara bo`shlig`i punksiyasi paytida.

Qon ketish davometishi bilan kechuvchi plevra operatsi yalari bosqichlari: oldi-yon tomondan 4-5 inchi qovurg`a oralig`i kirish kirish orqali torakotomiya, plevra bo`shlig` bo`shashishi, qon ketuvchi tomirlarga bog`lam, o`pkahi ko`zdan kechirish, o`pka jaroxatini tikish, plevra bo`shliqlarini drenirlash, ko`ks devori jaroxatlarida tikish.

Malakali jarroxlik yordam.

Saralash: -o`pka shikastlari(qovurg`a sinishlarisiz ko`krak qafasi lat yeyish va qisilish va ichki organlar shikastlanish yo`qligi holatlarida) - sog`ayish komandasi yoki yengil o`pka kasaliklari gospitalida, -og`ir va o`rta og`irlikdagi jaroxatlari ,malakali jarroxlik yordami ko`rsatishda lozim emasligi, qabul-evakuvatsion bo`limida yordami ko`rsatishdan keyin gospital tasarufidagi bazalarga evakuvatsiya qilib yotqiziladi: -kerakli malakali xirurgik yordam ko`rsatishga hayotiy ko`rsatmalar: ichki qon ketishni davom etishi, ichki klapan pnevmotoraksida (bog`lam qo`yishda torakosintez uchun), vagosimpatik blokada va spirt-novokainli blokada aralashmasi (soatiga 96%li spirt va 3 soatiga0,5% li novokain eritmalari)ni sinish joyiga har biri 3-5 ml dan ineksiya bajarish uchun -yarador shok holatida qon ketish davom etayotganligini yo`qotishda, - shokka qarshi terapiya qo`llaniladi maxsus bo`limlarida amalga oshiriladi. Ixtisoslashtirilga jarroxlik yordami: -vaqti vaqti bilan torakosintez yo`li bilan drenajlash, yoki pnevmotoraks va gemotoraksda plevral bo`shliqqa punksiyaqilish:-aktiv drenirlash muvaqqiyatsiz kechsa torakotomiya o`ytkaziladi, o`pka jaroxatini tikish, atipik kesma paydo qilish, loboektomiya, gohida pulmonoektomiya. Bosh bronxlarda o`pka to`qimalari shikastlanishining ahamiyatsiz bo`lgan kesmalarida lavsan iplari yoki xromlangan ketgutlar ishlatiladi.

Jang paytida Qonketish,qon quyish. Ikki Jaxon urushida jang maydonida qon ketishda o`lganlar hissasi umumiy hisobda 30-50% tashkil qiladi. Evakuatsiya bosqichlarida 25% dan k o`proq ketish-ichki va tashqi shikastlanishlardan hosil bo`ladi. Qon ketish va tomirlar jaroxatlari klassifikatsiyasi

Travmatik;-travmatik bo`lmagan (jaxon urushi ma`lumotlariga ko`ra). Tomir yopiq shikasti, tomir ochiq shikasti - o`q otuvchi qurolli va o`q otuvchi qurolsiz.

Tomir shikastlanishi ko`rinishida:-arteriya jaroxati, vena jaroxati, vena va arteriya aralash jaroxati.

Jaroxat xarakteriga ko`ra: - to`liq, noto`liq.

Klinik belgilariga ko`ra: - birlamchi qon ketishsiz, birlamchi qon ketishli, tarang tortilgan gematoma ko`rinishi bilan, maxalliy qon aylanishni buzilish belgilari bilan.

Qon tomirlar jaroxatlarini davolash. Birinchi va vrachgacha bo`lgan yordam:-vaqtinchalik qonni to`xtatish (jgut, bosuvchi bog`lam, ezilgan suyaklar fosforlanishi, jaroxatda ezilgan arteriya yoki cho`ziqlashishgacha suyak va tovonni ko`tarish), jaroxatga bog`lam, qo`lbola vosita bilan immobilizatsiya, shprits-naychadan og`riq qoldiruvchi vositalartni kiritish Birinchi vrach yordamini ko`rsatish. Tashqi qon ketish jaroxatlari va bog`lov xonasiga jgut bilan jo`natish, jgutni to`g`ri qo`yilganligini tekshirish, jgit o`rniga boshqa ko`proq avaylovchi narsa qo`llash mumkihligi (qisqich qo`yish, bo-lash, siqib bog`lovchi bog`lam, jaroxat tamponadasi), ko`p miqdordagi qon yo`qotishlar belgilashda qilish mumkinligi, immobilizatsiya yaxshilanishi, antibiotic kiritish, PSS va anatoksinbirinchi tibbiy kartochkani to`ldirish, zudlik bilan OMB ga evakuatsiyani ta`minlash.

Malakalli jarroxlik yordami. Yaxshi holatda: qon ketishni yakunlovchi to`xtatish, qono`tuvchanligini qayta tiklash, qon yo`qotishini kompensatsiyalash. Yaradorlar birinchi navbatda BJI uchun jo`natiladi: qon ketish davom etganda, vaqtincha tashqi qon ketishni to`xtatishda, o`sib kelayotgan gematoma, kompensatsiyalanmagan ishemiyada. BIrvaqtning o`zida qon yo`qotishga qarshi intensiv terapiya o`tkazish. Uning effektivligi kriteriysi, ABning turg`unligi, taxikardiya nafas siqilishini, Sir. ven. bosimning, diurezni, teri rangi o`zgarishlari, periferik vena tomirlar to`lishi kamayishi demakdir.

Ixtisoslashtirilgan tibbiy yordam: tomirlarga jarroxlik aralashuvining barcha ko`rinishlari, butunlay qon yo`qotishni kompensatsiyasi, tomir jaroxatidan keyin o`pkadagi asoratlar. Tibbiy evakuatsiya bosqichlarida qon va qon o`rnini bosuvchi suyuqliklar quyilishi: ko`rsatmalar: o`tkkir qon yo`qotish, shokni 2 -3 darajasi, operatsiya muddati ko`pligi, yiringli infeksiya, kombinatsiyalaangan shikastlanishlarda. Qarshhi ko`rsatma: -og`ir Miya jaroxatlari, fikrlashni yo`qolishi, yaqinda o`tkazilga taloq, o`pka yurak infarklari, o`tkir glomerulonefrit, periferik tomirlar trombozi. Birinchi vrachgacha yordam bosqichida qon quyish. Ko`rsatma -og`ir darajadagi shok, tashqi qon ketish sababli o`tkir qon yo`qotishlarida. Muxtojlik- 2- 3 % yaradorlarda, doza — 250ml. Texnika - faqat 1 (0)guruhda, oqim bilan, biologic sinama. Malakali shifokor yordam bosqichida qon quyish. Ko`rsatma -terminal holat va shok, o`tkir qon yo`qotish, kuyish,ko`pchilik operatsiyalarda. Hamma guruhlarga qon quyish, qo`shilishga zarur bo`lmagan hamma sinamalarni aniqlash. Muxtojlik — 10% yaradorlarga (yengil jaroxatlardan tashqari). Doza — 500ml. 100 ta shikast hisobiga (A.N.Berkutov bo`yicha): x = 500 * (100-35)/10.

bu yerda: x — kerakli qon miqdori,

100 — shikastlanish miqdori;

35 —yengil jaroxatlar miqdori.

10 —qon quyishga kerakli foiz;

500 —bitta yaradorga qondozasi (ml hisobida).

5 martadan ko`p bo`lganda plazma o`rnini bosuvchi kerak bo`ladi.

Gematokrit ko`rsatkichlariga ko`ra- (Jenkinsin sxemasi); Barashkov bo`yicha; Klark bo`yicha, Grant bo`yicha, Fillip-Pojaris bo`yicha.

Kalla jaroxatlari - ulug vatan urishining 5,2%ni tashkil etadi.o’q-otar qurollardan 67,9% yopiq shikastlanishlarni 10,9%ni o’tmas narsa bilan ochiq jaroxatlanishlarni 21,9%ni yadro qurollari bilan jaroxatlanishlar yopiq shikastlanishlar foizini oshiradi. Bosh jaroxatlari klasifikasiyasi:-qurolning yaralash turi bo’yicha: o’q-otar qurollardan (o’q-doridan, o’q parchasidan, o’q soqqasidan o’q elementlaridan va boshalar) o’tmas narsalar bilan urilishidan to’grilingan, qiymalangan, yorilgan, kesilgan: -jaroxatlarning chuqurligi buyicha : yumshoq tuqimani tuqimani jaroxatlanishi(teri, aponevroz, muskul, suyak usti pardasi), o’tkazmaydigan (bosh suyagi va yumshoq to’qimasining-epidurali), o’tkazadigan (miya va miya pardasi jaroxatlanishi-intradural);-yara xarakteri buyicha: urilgan, ko’r yara, teshib o’tgan, silab o’tgan, sigmentli, radial, diametrli, parasigmentli; -bosh suyagini sinishi buyicha: noto’liq (suyakninqisman olib ketishi, suyak plastinkasini kuchib utishi) sinish chizigi buylab (yorilishi) maydalanishi buyicha (yaraga utkazmaydigan katta parchali kosani sinishi) parchalangan sinishi (ko’r o’q va teshib utuvchi o’q kalla kosasini teshib utuvchi kalla kosasini qurol tasirida keng katta parchali sinib siljiganligi ), teshikli sinish (shu jumladan tikka kutarilgan sinishi, yarani silab utuvchi sinishilar). Yaralanishning absolyut belgisi –miya suyuqligini yaradan kup chiqishi miya detriti oqibatida asosiy simptomlar keltirib chiqaradi: miyaning chuqur komasi, gepertermiya, pay tortishi, patalogik nafas, kuzni kurmasligi,uzak va pay refleksi,yutishni buzulishi:

1. 
   Boshlangi’ch (3 sutkagacha): qon ketish, yaradan likvor va detrit ajralishi shish bosh miyaning erta chayqalishi siniqlarning bosilishi, gemotomalar.
   
2. 
   Infeksiyalanishi( 3 kundan 4 xaftagacha) miyaning kechki chayqalishi, yara kanalining yiringlashi, yara abssessi, meningit, meningoensafaliti.
   
3. 
   Erta asor atlarini likvidatsiya davri(jarahotdan keyin 3-4 xafta) infeksiya o’choini infeksiyalanishi, yot tanacha kapsula bilan o’ralishi, kechki absses
   
4. 
   Kechki asoratlar davri(2-3 yil)
   
5. 
   Yallilanish jarayonini ayni paytda kuchayishi
   
6. 
   Miya abssesi, kamroq
   
7. 
   Ensafalit, meningit
   
8. 
   Juda kechki asoralar davri(9 yilga cho’zilishi)
   
9. 
   Shandiqlanishni paydo bo’lishi, travmatik epilepsiya, miya shishi,o’simta, paraensafaliya.
   

Tibbiy saralash va bosqichli davolash.Birinchi tibbiy yordam: -himoyalovchi aseptichiskiy boglam, qoni aspirasiya qilish, qusuq massani olish zapadeniya yazika (tilni fiksasiya qilish, qorin, yonboshlagan xolat), avaylab olib chiqish.vrachgacha birinchi tibbiy yordam, -tashqi qon ketishni tuxtatish, nafasni tiklash, nafas va yurakni stimulyasiya qilish, antibiotik qoqshoga qarshi anatoksin, PSS,binchi tibbiy tibbiy yordam haqidagi varaqani tuldirish, bosh miyani umumiy va o’choqli simptomatikasini birinchi tibbiyot varaqasiga kiritiladi va shu bilan yakunlanadi. Tibbiy yordamni klasifiasiyasi:3ta gruppaga ajratiladi:

1.Agonalniy (simptomatik davo uchun gospital palata);

2.Hayot kursatkichlarni saqlashga muxtoj bo’lgan xirurgik yordam (tashqi qon ketish, miyani kompressiyasi).

3.Trasporttabel.Maxsuslashgan tibbiy yordam:-xirurg kurigi, nervpatolog, oculist, lor, stamatolog, rentgenologik kurish, har qanday muddatdagi jaroxatdan keying yoki jaroxatni xolatiga boliq bulmagan holda barcha ochiq shiastlanishlarga xirurgik ishlov. Qarshi kursatma: Absolyut oir hoat, yashashga noloyiq holatlar,azo funksiyasini birdaniga pasayib ketishi nisbiy, oir yondosh jaroxatlar, (kukrak jaroxatlari, qorin jaroxatlari va boshqala). Yumshoq to’qimalar jaroxatlariga umumiy xirurglar bolov xonasida ishlov beradi. Bosh suyagi jaroxatlari xirurg ishlovi teshib o’tuvchi jaroxatlar tashqi qon ketishi bilan bosh miya kompressiyasi o’sib borishida neyroxirurg operasionniyda xirurgi ishlovni o’tkazadi. Xirurgik ishlov vaqti erta (1-3 sutka), kechiktirilgan (4-6 sutka) kechki (6 sutkadan o’tgandan so’ng). Miya va kalla suyagini teshib o’tuvchi jaroxatlarning xirurgik ishlovi: -jaroxatlangan yumshoq tuqima qirralariga ishlov berish, -suyak defektini qiroqlarini rezeksiyasi, trepanasion teshikni shakllantirish, -miya qattiq pardasini jaroxatlangan qiroqlarini kesish (bosh miya qattiq pardasini kesish qatiy kursatmalarga asosan bajariladi:uni ko’karib pulsasiya yo’qligi, miyani ezilish klinikasi, yot tanani qattiq tekshiruv asosida olib tashlash pinset yoki zajim bilan, miya jaroxatlarini antiseptiklar bilan yuvish (furasilin, rivanol yoki talvasa chaqirmaydigan antibiotiklar), gemostaz (3%li vodorod periks), miya detritini aspirasiya qilish yo’li bilan birlamchi nekroz zonani rezeksiyasi (jaroxatga ishlov berishda), jaroxat kanalini drenajlash (qo’lqopli yoki aktiv drenaj bilan bosh miya yumshoq tuqimalari jaroxatlarini bitishi (erta ishlov bergandan so’ng) kechki ishlovlarda jaroxat bitmaydi.

Ikkilamchi jarroxlik ishlovi : Birlamchi ko’rsatma-Yot tanani olib tashlanmaganligi davom etayotgan qon ketish. Ikkilamchi kursatma-infeksion asoratlar, operativ amaliyotlarga muxtojlik. Talvasa chaqirmaydigan antibiotiklar:kanamisin, polimiksin-M, levomisitin-suksinat, monomisin, morfosiklin va boshqalar..penisillin va streptomisin toksik talvasa chaqiradi. Bosh miya qutisining yopiq jaroxatlari: bunda jaroxatlar yuza bo’lib bosh miya qutisini butunligi buzilmaydi va aponevroz ostiga o’tmaydi.

Shakllari:miya chayqalishi, lat yeyishlari, (3ta kechish darajasi) miya bosimda bosilishi. Miya lat yeyishini belgilari:turun ko’ga ko’ringan o’choli yoki uuiy miya simptomatiasi: -kalla suyagini asosini yoki gumbazini sinishi, -liquorda qon. Asos suyagining sinish belgilari: -liquoreya, quloq va burundan qon oqishi, -bosh miya tomirlari va nervlarining jaroxatlari chakka suyagining piramidasi singanda-yuz nervi, ko’zni harakatlantiruvchi nerv yani bu ko’ruv teshigi soxasida, -“ko’zoynak ” simptomi so’richsimon o’simta soxasida teri osti qon quyilishi: -pnevmosefaliya, -travmatik yiringli miningit. miyaning bosilishi sabablari: epidural, subdural, miya ichi, qotinchalar ichi gemotamasi, kontuziya o’choqlari. Kalla suyagini siniq bo’lagi bilan bosilishi. Bosh miya bosilishi belgilari:

-miyaning umumiy va o’choq simptomlarining oshishi: -kushing tridasi: ‘’YORQIN ORALIQ” amezokoriya, bradikardiya, likvor gipertenziyasi(300 ml suv ustuni va ko’p ), ko’z tubida narsa turib qolishi, EXO va ES malumotlariga ko’ra miyaning markaziy strukturasining siljishi, to’ri proeksiyada AG uyqu arteriyasi “qon tomirsiz zona”.Umurtqa pogonasi va orqa miyaning o’q quroldan yaralanishi. Ulu vatani urushida uchrash darajasi 0.5 -2%. Klassifikatsiyasi: -o’q va o’q qoldiqlari, teshib o’tuvchi, yalab o’tuvchi, ko’r teshik, botadigan va botmaydigan, paravertebral, lokalizatsiyasi bo’yicha (bo’yin, ko’krak, bel). Orqa miyani jarahotlanishi nafaqat botadigan boshqa botmaydiga paravertebral jarohatlarda ham boladi. Orqa miya jarohatlanisi turlari: -Anatomic: yirtilsh, ko’payish, to’liq va noto’liq bosilish, yot jism bilan, suyak bilan, lat yeyish, bosh miya moddasiga qon quyilishi (gematomiyeliya), bosh miya chayqalishi. Orqa miya jaroxatlarini kechishi bosqichlari: - boshlangich utkir-3 kungacha. Suratda spinal shok: - erta -3 haftagacha spinal shok normallashadi miyani zararlanmagan qismi funksiyasi tiklanadi. Infeksiya asorati buladi: - oraliq, 3 oygacha. Miyani jaroxat hajmi tula aniqlanadi. Infeksiyani likvidasiyasi yoki progressiyasi kuzatiladi. Trofoparalitik asoratlari.

Kechgi - bir necha yilgacha.Bazi funksiyalarning tiklanishi va kompensasiyasi orqa miya bosilishi belgilari:- turgun yoki o’sib boruvchi spinal simptomlar, umurtqa pagonasining ko’zda yoki rentgenda kurinadigan deformasiyasi umrtqa kanalini torayishi bilan kechadi. Liquorodinamik sinamada liquorli “blok” Kvenenshtedta Stuknaya va boshqalar. Orqa miya jaroxatlarida vrachgscha bo’lgan bosqichma-bosqich yordam ko’rsatish: -birlamchi bolam, qattiq zambilda sekin olib kirish, shokka qarshi tadbirlar, trasport immobilizasiyasi (shit, qattiq zambil, shinalar), siydikni chiqarish (katerizasiya, qov usti punksiyasi), qoqsholga qarshi anatoksin, PSS, boshlanich nevrologik statusni ko’rsatgan holda birlamchi tibbiyot varaqasini to’ldirish, yotgan holda trasportda (vertolyotda bilan yotan xolda ko’rsatilgan joyga evakuasiya qilish), malakaviy yordam ko’rsatish. Hayot ko’rsatkichlari bo’yicha tadbirlar: - tashqi qon ketishni to’xtatish, - shokka qarshi kompleks terapiya, (ko’rikdan o’tkazish) bundan tashqari rentgen, rentgenokontrast metodi bilan, xirurgik jaroxatga ishlov berish, dekompressiya va stabillashtiruvchi operasiyalar, asoratlarini prafilaktikasi va davolash (yotoq yara, siydik infeksiyasi kontraktura). Pereferik nervlarni jaroxatlanishi. ochiq, yopiq qisman, to’liq. Jaroxatlar simptomatika: yelka chigali, bilak nervi, tirsak nervi, oraliq nervi, son va bolder nervi, o’tirich nervi. Evakuasiya bosqischlaridi ko’rsatiladigan yordam: -vrachgacha va birinchi vranchgacha, aseptik bolam, qo’l va oyoq imobilizasiyasi.

Malakaviy yordam: -jaroxatga birlamchi ishlov berganda nervni tikish, nerv jaroxatlanishi OMBda operasiya uchun ko’rsatma bo’laolmaydi. Maxsuslashtirilgan yordam: jaroxatga kechki ishlov berganda ham nervni tikish, 3 haftadan kam bo’lmagan muddatda immobilizasiya qilish, tiklovchi muolaja (shu jumladan fizioterapiya). Bo’yin jaroxatlari ULU VATAN URUSHIda uchrash darajasi 0,5-1,5%

Klasifikasisiyasiya: -ochiq yopiq jaroxatlar, o’q dori, o’q qoldiI, suqulgan, kesilgan, chopilgan, ko’r yara, teshib o’tgan, yalab o’tgan. Simptomatikasi: -qon ketishi qon tomir jaroxati oqibatida gematoma, yurak va nafas olish funksiyasini nerv jaroxatlanganda buzulishi, asfiksiya, qon yo’qotish, afoniya, traxeya va xiqildoq jaroxatlanganda, teri osti emfizemasi. Yutishning buzulishi: -halqum va qizilo’ngach jaroxatlari so’lakni chiqishi Infeksion asoratlar ko’pincha bo’yinning kovak organlari jaroxatlarida vujudga keladi (bo’yin absessi va flegmonasi, mediastenit, sepsis, aspirasion pnevmoniya).

Kechki asoratlar: -qizilo’ngach, traxeya, hiqildoq. Strukturasi: -qizilo’ngach oqmasi, fanasiyani turgun buzulishi. Bosqichli davolash: Vrachgacha bolgan yordam: -qonni vaqtincha to’xtatish ( bosib turuvchi bolam), tez evakuatsiyalar, yeb-ichish mumkin emas. Birinchi vrach yordami: -qonni vaqtincha to’xtatish, vsfiksiyani oldini olish, traxeostomiyalar, vntibiotiklar, qoqsholga qarshi anatoksin, PSS, ko’rsatilgan joyga evakuatsiya qilish. Malakaviy yordam: -qon ketishini to’liq to’xtatish, ko’rsatma bo’yicha traxeostomiya, jarohatga ishlov berganda xalqumni jarohatini aniqlash yoki suv va ovakli tompanada, zond bilan oziqlantirish.

Ixtisoslashgan yordam: - asoratlarni davolash: pulsatsiyali gematoma, infeksion asoratlar. Nazariy qismida quyidagi savollar ko’rib chiqiladi: -bosh va umurtqa poonasini jangovar jarohatlarini diagnostikasi va muolajasi haqida asosiy savollar.

Transport immobilizatsiyasi. Singan maydonni o’riqsizlantirish, singan joyni blokadasi, uni o’tkazish texnologiyasi. O’q dori jarohatlari nisbatan kam sonly jarohatlar guruhiga kiradi. Har xil statistic hisobotlarga ko’ra barcha jarohatlarning 6-7 %ini tashkil etadi. Klassifikatsiyasi bo’yicha ular quyidagilarga bo’linadi: o’q-dori va o’q bo’lakli chuqurligi bo’yicha botadigan va botmaydigan. Yaralar yalab o’tuvchi, segmentar va ko’r yaralarga ajratiladi. Yaralar diagnostikasi mahalliy, umumiy va o’choqli simptomlar asosiga qarab qo’yiladi. Asosiy e’tiborni o’choqli simptomlarga ajratish kerak.Jang maydonida birinchi yordam berish, yaralarni ko’rinishini aniqlashtirish zarur. BTP da bemorlarni saralab, ularga bemorni og;irligiga qarab birinchi yordam ko’rsatish, ba’zan kalla suyagiga kiruvchi yaralarda va umurtqa poonasida tezkor holatlar yuzaga keladi va bunda o’z navbatida zudlik bilan operatsiya qilish kerak. Qancha erta bo’sa shuncha yaraga BHYo o’tkazish samarali bo’ladi va keying natijalar yaxshi bo’ladi. Boshni o’qotar qurollardan yaralanishidan tashqari yani yopiq shikastlanishlari, bosh chayqalishi, bosh miyaning lat yeyishiga ajratiladi, shikastlanishni yana bir ko’rinishi bosh suyagi asosini sinishi. Ular oir travmalarda asosan balandlikdan yiqilishda kelib chiqadi va bular oir ko’rinishdagi shikastlanishlarga kiradi. Umurtqa poonasi o’qotar quroldan zararlanishi statistikasi bo’yicha barcha yaralanishlarni 1,5-2%ini tahkil qiladi. Yaralanishni keyingi bosqichini asoratlari: -orqa miyani yoki ot dumini, o’tkazuvchanligini to’liq buzilishi, o’tkazuvchanlikni buzilishi, buzilishlar.


2.2. YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA
“RUCHKA STOLDA” o’yinini o’tkazish metodi
Ish uchun kerak bo’ladi:

1. 
   Situatsion masala va topshiriqni variantlar to’plami
   
2. 
   Alohida listlarga bosma yozuvda chiqarilgan qura uchun har bir guruhdagi talabalar sonini raqamlash
   
3. 
   Oq qog’ozlar, ruchka
   

Ish qadamlari:

4. 
   Topshiriqni hamma podgruppa talabalari bir joyda muhokama qiladi, o’yinning umumiy vaqti 45 daqiqa.
   
5. 
   Gruppadagi hamma talabalar quraga ko’ra 3 ta podgruppaga bo’linadi, har bir gruppaga 4 tadan.
   
6. 
   Har bir podgruppa alohida partada o’tiradi, qog’oz va ruchkalarni tayyorlashadi.
   
7. 
   Qoozga sana, gruppa, fakultet, F.I.O, yoziladi. Shu gruppaga qatnovchi talabalar ro’yxati o’yinni nomi yoziladi.
   
8. 
   Har bir gruppadan bittadan talaba konvertdan topshiriqni oladi. U bu topshiriqni butun gruppa uchun oladi.
   
9. 
   Har bir podgruppadan bitta talaba topshiriqni listga yozib chiqadi.
   
10. 
    Qog’ozda oldingi topshiriqni javoblarini yozib chiqadi.
    
11. 
    Topshiriq uchun 15 daqiqa ajratiladi.
    
12. 
    O’yin qadamlarini o’qituvchi kuzatib boradi.
    
13. 
    Vaqt tugagandan keyin o’qituvchiga yig’ib beriladi.
    
14. 
    O’yinda hamma qatnashchilari topshiriqni muhokama qiladi, eng to’ri javobni tanlaydilar, yuqori ball qo’yilgan javoblarni talabalar muhokama qiladilar.
    
15. 
    Muhokama uchun 15 daqiqa ajratiladi.
    
16. 
    Mashulotning nazariy qismidan talabalar javobi uchun reyting ballari olinadi.
    
17. 
    Topshiriqni nazariy qismi uchun qaysi gruppa eng to’ri javobni bersa maksimal 100 oladi.
    
18. 
    Topshiriq bajarilgandan so’ng javob varaqasiga o’z imzosini qo’yadi.
    
19. 
    Shu topshiriqda qo’yilgan ball talabalarni to’plagan bali hisoblanadi.
    
20. 
    Jurnalni pastki bo’sh qismida o’yin o’tkazilgan haqida gruppa sardori imzo qo’yadi, o’yin o’tkazilganligi haqida.
    
21. 
    Talabalarni ishini o’qituvchi saqlab qo’yadi.
    

“RUCHKA STOLDA” o’yini

Mavzu: Umurtqa pog’onasini o’qotar qurolda shikastlanishi.

Mavzuning maqsadi: Hamma guruhlarni qatnashishiga qaratish. Bir vazifani birgalikda hal qilishni guruhli tavsiya qilish (klinik savollar, davo, reabiltatsiya,). Bir varaga har bir talaba bir variantni yozadi va yonidagiga uzatadi. Va javob berishmasa talabada qoladi.

Tashxis: Teshib o’tuvchi o’qotar yaralar dumg’azaning shikastlanishi II darajasi

Kilinikasi:

1. 
   Bir talaba umurtqa sohasidagi yaradan qon ketishga, oriq, sezishni yo’qolishi va oyoqlarni harakatlana olmasligiga shikoyati
   
2. 
   Ko’ruvda birlamchi nekroz sohalari hisobiga yara kanali aniqlandi
   
3. 
   Algik va taktil sezuvlarini yo’qolishi
   
4. 
   Pastki sohalarni jarohatlarni bo’lmasligi
   
5. 
   Pastki sohalarda reflekslarni yo’qolishi
   
6. 
   Boshqara olmaydigan defikatsiya va siydik chiqarishi kuzatilamydi
   

Davolash:

1. 
   Yaraga aseptik bolam qo’yish
   
2. 
   Nonarkotik oriqsizlantiruvchi qabul qilish
   
3. 
   Bemorni qoringa yotqiziladi
   
4. 
   Embolik ko’rinishlarni profilaktikasi
   
5. 
   UQAni yaxshilash
   
6. 
   Simptomatik da’vo
   

Reabilitatsiya:

1. 
   Mexanofizioterapiya
   
2. 
   Magnitoforez
   
3. 
   Elektroforez
   
4. 
   Amplipuls
   
5. 
   DJT pastki sohalarga
   
6. 
   Parafinoaplikatsiyalar
   

Barcha javoblar birgalikda muhokama qilinadi.To’ri va noto’ri javoblar analiz qilinadi. Ruchka nomer bo’yicha talabada qoladi. Evakuatsiya paytida bemorga gorizontal holda umurtqani lordozi yoki qoringa.

Baholash mezoni:

Maksimal ball 20-17,2	17-14,2 ball	14-11 ball	10,8-7,4 ball	7,2 ball
A’lo	Yaxshi	O’rta	Qoniqarsiz	Yomon
100%-86%	85%-71%	70-55%	54%-37%	36% va undan kam

2.3. MUSTAQIL TAYYORLANISH UCHUN O'Z-O'ZINI NAZORAT SAVOLLARI
1. Qon yuqotilishida kuzatiladigan travmatik shikastlarda utkir buyrak yetishmasligi kelib chiqish mexanizmi aytib bering?

2. Qon yo’qotilganda postgemoragik shokni klinikast?

3. Gemosorbsii, plazmoforeza, gemodializa usullari?

4. Gemosorbsii, plazmoforeza, gemodializa usullariga ko’rsatma?

5. O’tkir buyrak yetishmasligini klinikasi?
Baholash mezoni:

100%-86%	85%-71%	70-55%	54%-37%	36% va undan kam
10-8,6 A’lo	8,5-7,1- Yaxshi	7-5,5- O’rta	5,4-3,7- Qoniqarsiz	3,6 va undan kam-yomon

3. TAHLILIY QISM

3. 1. Grafikli organayzar: Ko’krak qafasini o’q otar quroldan shikasti “T – jadval” chizmasi

T – jadval - bitta konstepstiya (ma’lumot)ning jihati o’zaro solishtirish yoki ularni (ha/yo’q, ha/qarshi) uchun. Tanqidiy mushohada rivojlantiradi. T – jadval qoidalari tanishiladi. Yakka tartibda rasmiylashtiriladi. Ajratilgan vaqt oralig’ida tartibda (juftlikda) to’ldiradi, uning chap tomoniga sabablari yoziladi, o’ng tomoniga esa chap tomonda ifoda qarama – qarshi g’oyalar, omillar va shu kabilar. Jadvallar juftlikda (guruhda) taqqoslanishi to’ldirilishi. Barcha o’quv guruhi yagona T – tuzadi.

Ko’krak qafasini o’q otar quroldan shikasti	Ochiq pnevmotoraks
O’q otar quroldan travma Yara borligi O’pka to’qimasini shikasti Qon ketish mediastinal shok Emfizema og’riq	Travma Yara borligi Ko’krak qafasi shikasti og’riq emfizema

Baholash mezoni:

Maksimal ball15-12.9	12,75-10,65 ball	10,5-8,25 ball	8,1-5,55 ball	5,4 ball
100%-86%	85%-71%	70-55%	54%-37%	36% va undan kam

3.2.VAZIYATLI MASALALAR VA TESTLARNING KOMPLEKSI
1. O’tkir qon yo’qotishda qaysi klinik belgi bo’lmaydi:

1. 
   holsizlik
   
2. 
   chanqash
   
3. 
   bosh aylanish
   
4. 
   bradikardiya
   
5. 
   taxikardiya
   

2. Doimiy qon to’xtatish uchun qaysi bosqichda bajariladi:

1. 
   BTP
   
2. 
   Malakali shifokor yordam ko’rsatish bosqichida
   
3. 
   Birinchi shifokor yordam ko’rsatish bosqichida
   
4. 
   Jang maydonida
   
5. 
   Ixtisoslashgan bosqichda
   

3 Birinchi shifokor yordami bosqichida qon to’xtatish bajariladi

1. 
   jguta qo’yish (nazorat ostida), qonab turgan qon tomirga bog’lab qo’yish, yarani tamponlash
   
2. 
   qon tomirni shuntlash
   
3. 
   qon tomirni plastikasi
   
4. 
   qon tomirni bog’lash
   
5. 
   bog’lam qo’yish
   

4.Gemodinamik ta’sirga ega bo’lgan dori-darmonlarga kiradi:

1. 
   gemodez, neogemodez
   
2. 
   Ringera eritmasi, laktosol
   
3. 
   poliglyukin, reopoliglyukin, jelatinol
   
4. 
   amnokrovin
   
5. 
   yog’li emulsilar
   

5. Birinchi shifokor ko’rigi bosqichida qon quyishga ko’rsatma:

1. 
   o’tkir yiringli infekstiya
   
2. 
   postgemorragik shok 3 dar, qon to’xtatilganda va ichki qon ketish yo’qligida
   
3. 
   travmatik shok qon ketish bilan
   
4. 
   anaerob infekstiya
   
5. 
   kuyish shoki
   

6. Kalla suyagi asosi shikastini erta belgisi:

1. 
   yara sohasida og’riq
   
2. 
   yarani qonashi
   
3. 
   ko’ngil aynish va qayt qilish
   
4. 
   suyak bo’laklarini krepitastiyasi
   
5. 
   yaradan likvor suyuqlik kelishi
   

7. Kalla suyagi asosi shikastini erta belgisi:

1. 
   travma vaqtida hushini yo’qotishi
   
2. 
   bosh og’rig’i
   
3. 
   psixomotor qo’zg’alishlar
   
4. 
   burundan likvoreya (quloqdan)
   
5. 
   ko’z atrofi gematomasi (simptom "ko’z oynak")
   

8. Kalla suyagi yaralanganda umumiy miya simptomlariga kiradi:

1. 
   paralich yoki parez
   
2. 
   Ko’rishni buzilishi
   
3. 
   Eshitishni buzilishi
   
4. 
   Nutqni buzilishi
   
5. 
   Bosh og’rig’i va ko’ngil aynish
   

9. Kalla suyagi yaralanganda o’choqli miya simptomlariga:

1. 
   psixomotor (harakat va psixik) qo’zg’alish yoki sustlashi
   
2. 
   bosh og’rig’i
   
3. 
   ko’ngil aynish va qayt qilish
   
4. 
   bir yoki ikki tomonlama paralich
   
5. 
   taxikardiya yoki bradikardiya
   

10. Ko’krak qafasini yopiq shikastlarida o’pka to’qimasini jarohatlanganligini qaysi belgi ko’rsatadi:

1. 
   ko’krak qafasida gematoma
   
2. 
   qo’ltiq ostida yoki teri ostida emfizema
   
3. 
   qovurg’alarda krepitastiya
   
4. 
   shikastlangan tomonda qovurg’alar oralig’inikengayishi
   
5. 
   bemorning majburiy holati
   

11. Birinchi shifokor ko’rigi bosqichida klapanli pnevmotoraksda qaysi muolaja bajarish lozim?

1. 
   plevralnoy bo’liqni Byulau usulida drenajlash
   
2. 
   IVL
   
3. 
   Plevral bo’shliq punkstiyasi
   
4. 
   torakotomiya, bronxoskopiya
   
5. 
   yaraga germetik bog’lam qo’yish
   

12. Birinchi shifokor ko’rigi bosqichida ochiq pnevmotoraksda qaysi muolaja bajarish lozim?

1. 
   plevralnoy bo’liqni Byulau usulida drenajlash
   
2. 
   traxeostomiya
   
3. 
   torakotomiya
   
4. 
   yaraga germetik bog’lam qo’yish
   
5. 
   bronxoskopiya
   

1- vaziyatli masala.

Jangchi ShTE 3- bosыichidga olib kelingan. Ananmnezida bemor harbiy harakatlar vaqtida 5 m balandlikdan yiqilib tushgan. V bel umurtqasi sohasida o’riq kuzatilmoqda. Rentgenogrammada V bel umurtqasi tanasi ponasimon, I darajali deformatsiya aniqlandi. Oyoqlarning sezuvchanligi va harakatlanishi saqlangan.

• 
  Sizning taxminiy tashxisingiz?
  
• 
  Yaradorni qaysi jabrlanuvchilar kategoriyasi bo’yicha olib ketiladi?
  
• 
  Transportirovka turi?
  
• 
  Keltirilgan yordamning qanday chora tadbiri jabrlanayotgan yaradorga yengillik
  

beradi?
2- vaziyatli masala.

Bemor E tashrif buyurdi. Shikoyatlari bosh orii, bosh aylanishi, ko’ngil aynishiga. Anamnezidan boshiga o’tmas jism bilan urilgandan travma olgani aniqlandi. Ko’ruvda boshning chap tepa sohasida yumshoq to’qimalar lat yeyishi aniqlandi, Yorulikka ko’zning reaksiyasi aniqlanmadi, ishdagi reflekslari normada.

• 
  Sizning taxminiy tashxisingiz?
  
• 
  Yaradorni qaysi jabrlanuvchilar kategoriyasi bo’yicha olib ketiladi?
  
• 
  Transportirovka turi?
  
• 
  Keltirilgan yordamning qanday chora tadbiri jabrlanayotgan yaradorga yengillik
  

beradi?
Baholash mezoni:

Maksimal ball 15-12,9	12,8-10,65 ball	10,5-8,25 ball	8,1-5,55 ball	5,4 ball
A’lo	Yaxshi	O’rta	Qoniqarsiz	Yomon
100%-86%	85%-71%	70-55%	54%-37%	36% va undan kam

4.AMALIY QISM
4.1. AMALIY KO’NIKMA MAVZUSI:

Kukrak, kalla, bosh miya, umurtqa va orqa miyaning jangovor shikastlari va bosqichlarda davolash. Yirik qon tomirlarni shikastlanishi. Qon yuqotish va qon quyish.