O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
Asosiy fondlar eskirishi va amortizatsiyasi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
4.2. Asosiy fondlar eskirishi va amortizatsiyasi
Asosiy fondlar ishlab chiqarishda qatnashib tabiiy kuchlar ta’sirida o’z xususiyatlari va jismoniy sifatlarini, asta-sekin yo’qotib boradi, ya’ni jismoniy eskirishga uchraydi. Jismoniy eskirish–bu asosiy fondlarning o’z texnika-ishlab chiqarish xususiyatlari va iste’mol qiymatini yo’qotishidir. Moddiy eskirish iste’mol qilish va iste’mol qilmaslik natijasida ham sodir bo’lishi mumkin. Birinchi holda mehnat vositalari ishlab chiqarish jarayonida mexanik eskirishga uchraydi. Ikkinchi xil eskirish tabiiy sharoitlar ta’sirida sodir bo’ladi. Shuning uchun jismoniy eskirishga ishlab chiqarishda foydalanilishi yoki foydalanmasligidan qat’iy nazar barcha asosiy fondlar uchraydi. Suv-melioratsiya xo’jaligida asosiy fondlarning iste’mol qilinmaslik tufayli eskirishi o’z hajmiga ko’ra goho iste’mol qilinganidan ancha ortib ketadi. Bu narsa ishlab chiqarishning mavsumiyligi va ishlab chiqarishga tabiiy sharoitlar ta’siri bilan shartlangandir. Asosiy fondlar jismoniy eskirishdan tashqari ma’naviy eskirishga ham uchraydiki, bu narsa asosiy fondlarning qadrsizlanishida yoki to’la-to’kis jismoniy eskirishgacha ishlab chiqarish jarayonidan chiqib qolishida ifodalanadi. Mehnat vositalari muttasil yangilanib turishi zaruriyatini tug’diradigan texnika taraqqiyoti ma’naviy eskirishning moddiy asosidir. Barcha melioratsiya va qishloq xo’jalik fondlari, avvalo mashina va uskunalar ma’naviy eskirishga uchraydi. Fondlar ma’naviy eskirishining asosiy sababi yangi mehnat vositalarining ancha yuqori unumdorligi va ular ishlarining past tannarxidir. Ma’naviy eskirish qiymat ko’rinishda quyidagi ikki shaklda namoyon bo’ladi: 1) asosiy fondlarning ularni ishlab chiqarish arzonlashishi tufayli qadrsizlanishi; 2) asosiy fondlarning yangi, ancha yuqori unumli texnika yaratilishi tufayli qadrsizlanishi. Birinchi xil ma’naviy eskirishdan, yo’qotishlar texnika ishlab chiqaradigan tarmoqlarda mehnat unumdorligi oshishi munosabati bilan bir tipdagi mashina va uskunalar ulgurji baholari o’zgarishiga ko’ra aniqlanadi. Тn Sn Ss UmI bunda: UmI – birinchi xil ma’naviy eskirish, so’m / yil; 92 Ss va Sn – eskirgan va yangi texnika ulgurji bahosi, so’m; Tn – texnika xizmat qilishining me’yor muddati, yillar. Ikkinchi xil ma’naviy eskirishdan yo’qotishlar hajmi ma’naviy eskirgan texnika tiklash qiymatining mazkur texnika dastlabki qiymatidan og’ishiga ko’ra aniqlanadi. Tiklash qiymatini yangi texnika ishi tannarxini va eskirgan texnika ishi tannarxini ifodalaydigan koeffitsiyentini qo’llangan holda hisoblab chiqish mumkin. Тn Sv Sp Тn К Sp Sp Um 2 bunda: Um 2 – ikkinchi xil ma’naviy eskirish, so’m yil; Sp – eskirgan texnikaning dastlabki qiymati, so’m; Sv – eskirgan texnikaning tiklash qiymati, so’m; K – yangi texnika qo’llanilishi natijasida ish birligi tannarxi pasayishining koeffitsiyenti (Sn / Su). Fan-texnika taraqqiyoti sharoitida ma’naviy eskirish jismoniy eskirishdan o’zib ketishi kerak. Lekin amalda suv va qishloq xo’jaligida jismoniy eskirish sur’atlari bo’yicha ma’naviy eskirishdan o’zib ketmoqda. Yangi, ancha samarali texnikani ixtiro qilish hali ikkinchi xil ma’naviy eskirish sodir bo’layotganligini bildirmaydi. To’la ma’naviy eskirish yangi texnika eskirgan texnikani ayrim xodisa tarzida emas, balki ommaviy ko’lamda siqib chiqarganda namoyon bo’ladi. Asosiy fondlarning jismoniy va ma’naviy eskirishi iste’mol qiymati kamayishiga olib keladi, ya’ni ularning qiymati ham kamayadi. Asosiy fondlar qiymati kamayishi kattaligi dastlabki qiymatidan ajratiladi va ishlab chiqarilgan mahsulotga yoki ishga o’tkaziladi. Asosiy fondlar eskirishini ularning yo’qolgan qiymatini tayyorlangan mahsulot qiymatiga o’tkazish yo’li bilan qoplash jarayoni amortizatsiya deb ataladi. Asosiy fondlarning har yilgi eskirishi ularni realizatsiya qilishda amortizatsiya ajratmalari ko’rinishida mahsulot tannarxiga tarkibiy qism bo’lib kiradi. Shunday qilib, asosiy fondlarning doiraviy aylanishi asosiy vositalarning qiymat ko’rinishida saqlanishini taminlaydigan amortizatsiya orqali amalga oshiriladi. Yillik amortizatsiya ajratmalari summasi asosiy fondlarning dastlabki qiymatiga (Sp), asosiy fondlarning butun xizmat qilish muddati ichidagi kapital remontiga ketgan xarajatlarga (3kr), asosiy fondlarni tugatish qiymati (Sl) va ularning xizmat qilish muddatiga (Tn) va fondlarni takomillashtirishning qiymati (M). 93 Sp М Zkr Sp S Amortizatsiya asosiy fondlarning xizmat qilish muddatiga propotsional tarzda yoki bajarilgan ish va ishlab chiqarilgan mahsulotga proportsional tarzda hisoblab chiqariladi. Amortizatsiya ajratmalari (A) to’la tiklash yoki renovatsiyaga (AV) va qisman tiklash yoki kapital ta’mirlashga (Akr) bo’linadi: A Av Akr. Amortizatsiya ajratmalarining yillik summasini aniqlash uchun quyidagi formulalardan ifodalanadi: . ; Тn Zkr ; А Тn Sp-Sl Аv Тn Sp Zkr Sp А Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|