O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

Ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash darajalari turlicha bo’lganda mehnat sarfi 
tarkibining o’zgarishi 
Ko’rsatkichlar 
Mexanizatsiya-
lashgacha 
Mexanizatsiya- 
lashning birinchi 
bosqichi 
Mexanizatsiyalash-ning 
ikkinchi bosqichi 
Jami mehnat sarfi 
Birlik
shu jumladan 
Jonli
avvalgi 
Mahsulot ishlab chiqarildi,
birlik
mahsulot birligiga mehnat sarfi, 
Birlik 
Shu jumladan 
jonli 
Avvalgi 
Jonli mehnat ulushi % 
Avvalgi mehnat ulushi % 
Ijtimoiy mehnat unumdorligi, % 
100 
80 
20 
100 
1 
0,8 
0,2 
80 
20 
100 
100 
60 
40 
125 
0,8 
0,48 
0,32 
60 
40 
125 
100 
30 
70 
200 
0,5 
0,15 
0,35 
30 
70 
200 
Ijtimoiy mehnat unumdorligining oshishi ham jonli ham avvalgi mehnat sarfi 
tejalishida ifodalanadi. Binobarin, mehnat unumdorligining oshishi pirovard natijada mahsulot 
birligini ishlab chiqarish uchun zarur ish vaqtini tejashdan iborat bo’ladi. 
Vaqtni tejash, ish vaqtini ishlab chiqarishning turli tarmoqlari bo’yicha rejali
taqsimlanish kabi kollektiv ishlab chiqarish asosidagi birinchi iqtisodiy qonun bo’lib, 
qolaveradi. 
Mehnat unumdorligining to’xtovsiz oshib borishi har qanday ijtimoiy taraqqiyotining 
asosini tashkil etadi, iqtisodiy qonun shaklida namoyon bo’ladigan ob’ektiv qonuniyat 
hisoblanadi. Mehnatning jami sarfi nuqtai nazaridan mehnat unumdorligining o’sishi ayni 
vaqtda mahsulot tannarxi pasayishini ham bildiradi. 
Jonli va o’tmish mehnat nisbatidagi avvalgi mehnat foydasiga sodir bo’ladigan 
o’zgarish jonli mehnat rolini aslo kamsitmaydi. Aksincha, fan-texnika taraqqiyoti sharoitida 
uning ahamiyati ko’proq ortadi. Buning ustiga avvalgi mehnat sarflarini o’lchash qiyinligini 

---

112 
ham qo’shib ko’rish kerak. Hozirgi vaqtda ijtimoiy mehnat unumdorligi mamlakat halq 
xo’jaligi miqiyesidagina aniqlanadi, korxonalar va tarmoqlardagi mehnat unumdorligi darajasi 
esa jonli mehnat sarfi bo’yichagina hisoblab chiqiladi. 
Jonli mehnat miqdori vaqt bilan o’lchansa, mehnati sifati nima bilan o’lchanadi? Ishlab 
chiqarish samaradorligining o’sishi mehnat sifatining oshishi bilan bevosita bog’liqdir. Mehnat 
sifati mahsulot sifati bilan belgilanadi. Mahsulot har handay turining sifati uning ijrochilari 
ishchilar, texnologlar, konstruktorlar mehnat sifati bilan belgilanadi. Shu tufayli mahsulot 
sifatini rejali oshirib borish uchun avvalo bu mahsulotni yaratayotgan kishilar mehnati sifatini 
boshqarmoq kerak. 

---

113