O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

Asosiy adabiyotlar. 
1. A.S.Sultonov, S.Xo’jayev, D.Minin. «Sug’oriladigan yerlar suv xo’jaligi 
ekonomikasi». Toshkent «Mehnat», 1999. 
2. A.Abdug’aniyev, A.A.Abdug’aniyev. «Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti». O’zbekiston 
yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti, Toshkent. 2004. 
3. F.K.Kayumov. Effektivnost APK v usloviyax perexoda k ro’nku. Moskva, IPO. 
«Poligron», 1992. 

---

106 
V Bob
. 
Suv xo’jaligida kadrlar, mehnat unumdorligi va ish haqi 
 
5.1. Suv xo’jaligi uchun kadrlar tayyorlash 
 
Kishilar va ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchi kuchlar asosini tashkil etadi. 
Bunda kishilar ishlab chiqaruvchi kuchlarning eng aktiv qismi hisoblanadi. Ular ishlab 
chiqarish taraqqiyotiga hal qiluvchi ta’sir o’tkazadilar, tabiiy boyliklarni o’zlashtiradilar, yangi 
texnika yaratadilar va ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtiradilar. 
Faqat jonli mehnatgina moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqaraoladi va mahsulot 
ishlab chiqarishni ko’paytirishning asosiy manbai hisoblanadi. Kishilarning mehnat faoliyatiga 
qarab chiqilayotganda asosiy narsa mehnatning o’zi emas, balki uning natijaliligi yoki 
unumdorligidir. 
Mehnat xarakterini ishlab chiqarish munosabatlari belgilaydi, uning mazmuni esa 
moddiy-texnika bazasi taraqqiyoti darajasiga bog’liq bo’ladi. Suv va qishloq xo’jaligidagi 
mashina texnikasining muttasil takomillashtirilishi va ishlab chiqarish texnologiyasining 
industriyalashtirilishi kadrlar tegishli tarkibi hamda malakasini shartlaydi. 
Melioratsiya va suv xo’jaligining yuqori mexanizatsiyalashgan ishlab chiqarish 
sharoitida kadrlarning roli ancha o’sadi. Birinchidan, suv xo’jaligidagi hozirgi ishlab chiqarish 
vositalari kadrlar mahsus tayyorlangandagina o’zlashtirilishi mumkin. Ikkinchidan, murakkab 
gidrotexnika inshootlari yaratilishi hamda mashinalar birligi quvvatining oshishi ishlatish 
jarayonini murakkablashtiradi. Bu esa xodimlar malakasi darajasini oshirishni talab etadi. 
Uchinchidan, mehnat vositalaridan foydalanish kadrlar malakasi darajasi va ularni to’g’ri 
joylashtirilishiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari qishloq xo’jalik korxonalaridagi melioratsiya 
ishlarida ko’plab injener-gidrotexniklar, texnik-melioratorlar, agronomlar, mexanizatorlar, 
sug’oruvchilar va boshqa xodimlar ishlamoqda. Qishloq xo’jalik korxonalarining melioratsiya 
ishlarida band bo’lgan xodimlar soni davlat ekspluatatsion tashkilotlari xodimlari sonidan bir 
necha baravar ko’pdir. 
Suv xo’jaligi ishlab chiqarish tashkilotlari va korxonalari kadrlari quyidagi ikki 
guruhga bo’linadi: ishlab chiqarish xodimlari va noishlab chiqarish xodimlari. Ishlab chiqarish 
xodimlari bajariladigan ishlar xarakteriga ko’ra, o’z navbatida, quyidagi kategoriyalarga 
bo’linadi: ishchilar, injener-texnik xodimlari (ITR), xizmatchilar, kichik xizmatchi xodimlar va 
soqchilik xodimlari (MOP). 

---

107 
Ishchilar kategoriyasiga ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashuvchi xodimlar 
kiradi. ITR boshqarish, ishlab chiqarishga tashkiliy-rejali rahbarlik funktsiyalarini bajaradi. 
Xizmatchilarga uchyot, ta’minot, sotish kadrlar tanlash va hokazo funktsiyalarni bajaruvchi 
xodimlar kiradi. MOP boshqarishga maishiy va texnika xizmati ko’rsatish bilan shug’ullanadi. 
Noishlab chiqarish sohasi xodimlari uy-joy kommunal xo’jaligi, bolalar bog’chalari, 
klublar, yordamchi xo’jaliklarga xizmat ko’rsatadi. Ular ishlab chiqarish faoliyatiga taaluqli 
bo’lmagan ishlarni bajaradi. 
Texnika taraqqiyoti rivojlanib borgani sari suv-melioratsiya xo’jaligida ishlab chiqarish 
xodimlari tarkibi o’zgarmoqda. Ekspluatatsion melioratsiya tizimlari xodimlarining xususiyati 
shundan iboratki, ITRning ulushi ancha yuqori, ular ùissasi sanoat va qurilishda 9% bo’lgani 
ùolda bu yerda 17% ni tashkil etadi.
Ekspluatatsion suv xo’jaligi tashkilotlari malakali xodimlarining soni doimo o’sib 
bormoqda. Ishchi kadrlarning sifat tarkibi ham o’zgarmoqdaki, bu ularning malakasi o’sishi 
bilan birga bormoqda. Ishchi mexanizatorlar, operatorlar va boshqa xodimlar ulushi darajasi 
ko’tarildi. 
Ishlab chiqarish jamoasi tarkibi, malakasi va aktivligi quyi darajada mehnat va ishlab 
chiqarishni tashkil qilish usullari hamda shakllariga bog’liqdir. Suv melioratsiya ishlab 
chiqarishidagi xodimlarning mehnat faoliyati o’z xususiyatlariga egadir: 
-suv-melioratsiya xo’jaligidagi mehnat sharoiti ishlab chiqarish vositalarining xudud 
bo’yicha tarqoq joylashganligi bilan shartlangandir. Bu esa mehnat jarayonlarini ancha 
murakkablashtiradi. 
-suv-melioratsiya ishlab chiqarishida mehnatni fond bilan yuqori darajada 
ta’minlanganligi bilan ajralib turadi. Bu esa xodimlarning melioratsiya fondlaridan oqilona 
foydalanish uchun ma’suliyatini ancha oshiradi: 
1. Suv-melioratsiya xo’jaligini ishlatish ancha murakkab mehnat jarayonidir, shuning 
uchun bu yerda injener-texnik xodimlar ùissasi boshqa tarmoqlardagiga nisbatan ancha 
yuqoridir: 
-Davlat sug’orish tizimlari suv xo’jaligi ishlab chiqarishdagi mehnat unumdorligi tabiiy 
ko’rsatkichlardagina o’lchanadi. Bu narsa sug’orish suvi suvdan foydalanadigan xo’jaliklarga 
tekin berilishini bildiradi.
2. Xo’jaliklararo sug’orish tizimlari ishlatish xodimlari mehnatni rag’batlantirish 
(mukofatlar) qishloq va suv xo’jaligining jami ko’rsatkichlari bo’yicha amalga oshiriladi. 

---

108 
Kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish, tanlash va joy-joyiga 
qo’yish suv xo’jaligini tashkil etish hamda boshqarish ishlarining eng muhim qismidir. 
Suv xo’jaligi va yeralarni melioratsiyalash korxonalari uchun o’rta malakali xodimlar 
gidromelioratsiya kollejlarida, shuningdek gidromelioratsiya bo’limlari bo’lgan qurilish va 
qishloq xo’jalik kollejlarida tayyorlanadi. 
Melioratsiya va suv xo’jaligi uchun oliy ma’lumotli mutaxassislar TIMIda va 
gidromelioratsiya fakulteti bo’lgan Andijon qishloq xo’jaligi institutida tayyorlanadi. 
Yosh mutaxassislar tayyorlash bilan birga melioratsiya institutida suv xo’jaligi injener-
texnik va rahbar xodimlari malakasini oshirish fakultetlari ham tashkil etilgan. 
Qishloq va suv xo’jaligi korxonalarini kadrlar bilan ta’minlash, xodimlar tayyorlash va 
ular malakasini oshirish mehnat resurslaridan rejali foydalanishga asoslanadi. Bunda suv 
xo’jaligi tashkilotlarini ish kuchi bilan to’ldirish asosan qishloq xo’jaligi mehnat resurslarini 
qayta taqsimlash evaziga amalga oshirilmoqda. 
Prezident I.A. Karimov O’zbekiston kadrlar tayyorlashda yuqori natijalarga erishgan 
bo’lsada, haqiqatda o’z kasbini yaxshi egallagan kadrlarni topish qiyinligini ta’kidlab o’tdi. 
Bunga sabab turg’unlik davrida kadrlar tayyorlashning asosiy ko’rsatkichi ―yalpi mahsulot‖ 
rejasini bajarish bo’lganligidir. Hozirgi vaqtda mamlakatda kadrlar tayyorlash sifatini yanada 
oshirish maqsadida ―milliy kadrlarni tayyorlash‖ dasturi ishlab chiqildi. Bu dastur asosida kadr 
tayyorlash, ayniqsa chet el o’quv yurtlarida ta’lim olayetgan yoshlar mamlakatimizda ishlab 
chiqarishni bozor iqtisodi qonunlari asosida rivojlantirishni tashkil qiladilar. Hamma joyda 
ishlab turgan xodimlarni kadrlar siyosatini qayta qurish ruhida qayta tayyorlash lozim bo’ladi.