O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
Aylanma mablag’lar tarkibi, tarkibi va me’yorlashtirilishi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
4.4. Aylanma mablag’lar tarkibi, tarkibi va me’yorlashtirilishi 100 Har bir korxonaga me’yoriy ishlab chiqarish faoliyati olib borish uchun asosiy fondlar bilan birga aylanma fondlari (mehnat predmetlari) ham kerak bo’ladi. Suv xo’jaligi tashkilotlarining aylanma fondlari ikki asosiy qismga-ishlab chiqarish zahiralari va ishlab chiqarishdagi mablag’larga bo’linadi. Aylanma fondlarning birinchi qismi shu bilan shartlanganki, ishlab chiqarishda qatnashadigan mehnat predmetlari bitta ishlab chiqarish jarayonida sarflanadi. Shu tufayli ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz borishi uchun materiallar, yoqilg’i, xom ashe, ehtiyot qismlari kam qimmatli va tez eskiradigan predmetlarning ishlab chiqarish zahiralari hamda boshqa mehnat predmetlariga ega bo’lish zarur. Ishlab chiqarish zahirasi korxonaning belgilangan ishlab chiqarish topshirig’ini bajarish yuzasidan uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun navbatdagi rejali, davrda ko’zda tutilishi lozim bo’lgan xom ashe va materiallarning iloji boricha eng optimal miqdoridir. Tovar-moddiy boyliklar zahirasini rejalashtirishda kundalik ishlab chiqarish talabi va zahira me’yorlari hisobga olinadi. Xom ashyo va materiallarning o’rtacha kunlik sarfi yildagi ish kunlari soni hisobida mazkur materialga yillik talabning xususiy ajratmasi sifatida aniqlanadi. Xom ashyo va materiallarning ishlab chiqarish zahirasi joriy tayyorlov, sug’urta va mavsumiy zahiralarga bo’linadi. Joriy zahira ishlab chiqarishni zarur materiallar bilan ta’minlashga va ikki safar yetkazib berish navbatlari o’rtasidagi davrga mo’ljallangan bo’ladi. Uning kattaligi materialning o’rtacha sutkalik iste’moli miqdoriga va navbatdagi yetkazib berishlar o’rtasidagi intervalga bog’liq holda belgilanadi. Tayyorlov zahirasi ishlab chiqarishga materiallar jo’natish oldidan tayyorgarlik operatsiyalari (qabul qilish, yuk tushirish, saralash, quritish, komplektlash va xokazo) o’tkazish zarurati tufayli vujudga keladi. Sug’urta (garantiyali) zahirasi shaxobcha va gidrotexnika inshootlari avariyalari hamda ta’minotdagi uzilishlar xollarida materiallarga joriy talabdan ortiq miqdorda yaratiladi. Amalda sug’urta zahirasining me’yori materiallar notekis, yetkazib berish rejali muddatlaridan juda kechikib yetkazib berilgan xollarda joriy zahiraning 50% i miqdorida belgilanadi. Mavsumiy zahira yetkazib berilishi mavsumiy sharoitlar (qatnov to’xtab qolishi, kuzgi va bahorgi loygarchilik) tufayli uzoq tanaffuslar bilan bo’ladigan materiallardan tuziladi. 101 Sug’orish va zaxini qochirish tizimlarida ishlab chiqarish zahirasining miqdori ta’minot sharoitlariga bog’liq bo’ladi hamda mazkur zahira to’ldiriladigan muddatlar bilan belgilanadi. Suv xo’jaligi ta’mirlash qurilish tashkilotlarida ishlab chiqarish zahirasi ancha yuqori bo’ladi. U ishlab chiqarish hajmi, iste’mol me’yorlari va ishlab chiqarish jarayoni xarakteriga bog’liqdir. Ishlab chiqarishdagi mablag’lar–tugallanmagan ishlab chiqarish ko’rinishida bevosita ishlab chiqarish jarayonida bo’lgan aylanma fondlarining ikkinchi qismidir. Ular tugallanmagan ishlab chiqarishni tashkil etadi. Ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bo’lishini ta’minlash ishlab chiqarish soxasidagina emas, balki muomala soxasida ham mablag’larga ega bo’lish kerak. Shuning uchun korxona aylanma fondlari bilan birga muomala fondlariga ham egadir. Muomala fondlariga tayyor, lekin sotilmagan mahsulot qiymati, bajarilgan, lekin iste’molchi haqini to’lamagan ishlar qiymati, shuningdek, pul mablag’lari kiradi. Naqd pul mablag’larining bo’lishi yetkazib beruvchilar bilan xisob-kitob ish haqi va majburiyatlari bo’yicha operatsiyalar o’z vaqtida o’tkazilishini ta’minlaydi. Aylanma fondlari muomala fondlari bilan aylanma mablaglarini tashkil etadi. Qurilish tashkilotlarining aylanma mablag’larini tarkibi va (%larda). 1. Aylanma ishlab chiqarish fondlari – 76. a) ishlab chiqarish zahiralari - 67. b) ishlab chiqarishdagi mablag’lar - 9. 2. Muomala fondlari -24. a) hisoblardagi mablag’lar -19. b) pul mablag’lari - 5. Jami aylanma mablag’lar -100. Aylanma mablag’lar miqdori va ularning suv xo’jaligi ayrim turlari bo’yicha tarkibi keng chegaralarda o’zgarib turadi. Melioratsiya tizimlarida aylanma mablag’lar miqdori asosiy fondlarga nisbatan juda kamdir. Aylanma mablag’larining asosiy ulushi materiallar zahiralariga to’g’ri keladi. Qurilish-montaj tashkilotlarida aylanma mablag’lari ancha ko’p. Ular miqdori asosiy fondlardan ortiqdir. Aylanma va asosiy fondlar nisbati sug’orish tizimlarida 1:1.00 ni, qishloq xo’jalik korxonalarida 1:1,5 ni, qurilish tashkilotlarida 1:0, 75, 1:0,5 ni tashkil etadi. 102 Aylanma mablag’lar miqdori xo’jalik hisobidagi korxonalarda me’yorlashtiriladi. Aylanma mablag’lar me’yorlari uzluksiz ishlash uchun zarur bo’lgan eng kam zahiralardir. Me’yorlar ishlab chiqarish hajmi, mahsulot tannarxi darajasi va moddiy-texnika ta’minoti sharoitlariga bog’liq holda aylanma mablag’lari turlari bo’yicha belgilanadi. Aylanma mablag’larni me’yoriylashtirish iqtisodiy va moliyaviy ishning muhim uchastkasidir. Me’yorlashtirish yo’li bilan aylanma mablag’laridan oqilona foydalanishga erishiladi, ishlab chiqarish va muomala sohalari o’rtasida to’g’ri taqsimot ta’minlanadi. Pul ifodasidagi aylanma mablag’lari miqdori moliya rejalari tasdiqlanayotganda belgilanadi. Aylanma mablag’lari vujudga kelish manbalariga ko’ra o’z va qarz mablag’lariga bo’linadi. Har bir iqtisodiy mustaqil korxona shunday miqdorda o’z aylanma mablag’lariga ega bo’ladiki, natijada uzluksiz ishlash uchun ularga bo’lgan doimiy ehtiyojni ta’minlay oladi. Qarz mablag’lar (qisqa muddatli qarzlar) aylanma mablag’lariga me’yordan ortiq talab paydo bo’lgan mavsumiy yoki vaqtincha ehtiyojni qondirishga mo’ljallangan bo’ladi. Aylanma mablag’lar takror ishlab chiqarish uzluksizligini ta’minlashga qaratilgandir. Bunga eng tejamli usulda, aylanma mablag’larining eng kam miqdori bilan erishmoq kerak. Mablag’lar aylanishi bir ishlab chiqarish jarayoni davomida tugallanadi, ya’ni bir safargi doiraviy aylanish hisoblanadi. Aylanish davri mablag’larning ishlab chiqarishda va muomalada bo’lgan vaqtidan– tovarlarni ishlab chiqarish uchun olish momentidan ishlab chiqarilgan mahsulot haqini to’lash momentigacha bo’lgan vaqtdan tarkib topadi. Shuning uchun aylanish qancha tez tugallansa, ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun shuncha kam pul mablag’i kerak bo’ladi. Aylanishning sekin lashuvi qo’shimcha mablag’lar talab qiladi. Aylanma mablag’lardan foydalanish darajasi ikkita ko’rsatkich bilan aniqlanadi: 1) aylanishda bo’lishning muayyan vaqt ichida (kvartal, yil) aylanishlar sonini xarakterlaydigan koeffitsiyenti (Ko) bilan ko’rsatiladi. Ko Avp / Sob Bunda: Avp – yalpi mahsulot qiymati, so’m. Sob – aylanma mablag’larning o’rtacha qoldig’i, so’m. 2) kunlardagi bir aylanishning aylanishda bo’lishi yoki uzunligi bilan (Do) Do T. Sot / Avp T / Ko. Bunda: T – kunlardagi davrning davomiyligi (30, 90, 360). 103 Misol: qurilish tashkiloti bir yil ichida 3000 ming so’mlik ishlar hajmini bajaradi. Aylanma mablag’lari kvartal oxirida I–750 ming, so’m; II – 800, III – 850, IV – 600 ming so’m bo’ladi. O’rtacha yillik qoldiq–750 ming so’mni tashkil etdi. Ko 3000 / 750 4 oborot. Do 360. 750 / 3000 90 kun yoki 360 / 4 90 kun. Aylanma mablag’lari aylanishda bo’lishini jadallashtirish katta halq xo’jalik ahamiyatiga egadir. Aylanma mablag’lari aylanishda bo’lishini jadallashtirishning asosiy yo’llari ishlab chiqarish jarayoni davomiyligini kamaytirish, qurilish muddatlarini qisqartirish. Aylanma mablag’larining me’yordan ortiq zahiralari bo’lishiga yo’l qo’ymaslik sotiladigan mahsulot va bajarilgan ishlar ùisob-kitobini o’z vaqtida qilishdir. |