O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

 
7.2. Suv iste’mol tariflarini belgilash 
Suv umum halq mulki bo’lib, tekin ishlatishga beriladi. Sug’orma dehqonchilikda 
suv manbalaridan tekin foydalanish suv va qishloq xo’jaligi taraqqiyotiga salbiy ta’sir 
ko’rsatadi. 
Suv resurslari tanqisligining ortishi natijasida suvdan oqilona foydalanish va suv 
resurslarini takror ishlab chiqarish iqtisodiy rag’batlarini belgilash zarurati vujudga keladi. 
Suvga haq to’lash kerakligi suvdan oqilona foydalanish iqtisodiy rag’batlarini 
belgilashning asosiy bo’g’ini hisoblanadi. Suvga haq to’lashning funktsional yo’nalishi suv 
xo’jaligi tashkilotlari bilan suv iste’mol qiluvchi korxonalar o’rtasida bozor iqtisodi 
munosabatlarini yaratishdan iboratdir. 
Suv to’g’risidagi qonunlar asoslarida suvdan mahsus foydalanish uchun belgilangan 
tartibda haq to’lash mumkinligi ko’zda tutilgan. Suvdan mahsus foydalanish deyilganda 
manbalardagi suvdan suv ob’ektlari xolati va qurib qolishiga ta’sir etuvchi texnika 
vositalarini qo’llagan holda foydalanish tushuniladi. 

---

Suv resurslari tanqisligi sharoitida suvdan foydalanishning tez ortib borishi suv 
iste’molchilarini zarur miqdorda sifatli suv bilan ta’minlashga ancha sarflarni talab qiladi. 
Shunga qaramay suv iste’molchilari suv xo’jaligi tashkilotlari sarflarini hamma vaqt ham 
qoplayvermaydi. 
Suv xo’jaligida bozor iqtisodi munosabatlarini joriy etish suv xo’jaligi chiqimlarini 
bevosita suv iste’molchilariga o’tkazishni: suv xo’jaligi korxonalari chiqimlarini qoplashni 
suv xo’jaligi korxonalarining foyda olishini ko’zda tutadi. 
Suv iste’moli tariflari o’z iqtisodiy tabiatiga ko’ra narx turi bo’lib, narx hosil qilish 
asoslari sifatida qabul qilingan umumiy nazariy qoidalar bo’yicha belgilanishi kerak. Lekin 
bu borada suv tarifini hisoblash uslubiyoti bo’yicha ham, uni olish printsiplari bo’yicha 
ham yagona fikr yo’q. 
Suv iste’mol qilish tarifi (Sv) suv resurslarini o’rganish, baholash va saqlash 
xarajatlari (Zno), dare oqimini tartibga solish va qayta taqsimlash sarflari (Zrech) hamda 
suv xo’jaligi tizimlarini (Zsis) o’z ichiga oluvchi jami sarflariga ko’ra belgilanadi: 
SvqZioQZrechQZsis 
Jami sarflarining dastlabki ikkitasi suv manbai bo’yicha xarajatlarga taalluqlidir. Suv 
balansi yetarli rayonlarda tartibga solingan oqim bo’lganida tarifga suv resurslarini 
o’rganish va saqlash xarajatlarigina kiritiladi. Suv resurslari tanqis bo’lgan mintaqalarda 
oqim tartibga solinadigan bo’lsa, suv manbai bo’yicha barcha xarajatlar tarifga kiritiladi. 
Suv xo’jaligi tizimlarining yillik ekspluatatsion chiqimlari manbadan suv olish va 
uni tizim boshidan istemolchi xo’jalik nuqtasigacha yetkazib berish bilan bog’liqdir. Suvga 
tarif belgilashda ekspluatatsion sarflarni moddiy xarajatlar, amortizatsiya ajratmalari va ish 
haqiga bo’lish lozim. 
Suv narxi rejali narxlar hisobining qabul qilingan formulasiga ko’ra belgilaniladi. 
Sug’oruv suvi tarifini belgilash uchun suv xo’jaligiga nisbatan formulani quyidagi 
ko’rinishda yozish mumkin. 
SvqZnoQZrechQZmQZzn(1QR)QEnFem, 
bunda Sv-sug’oruv suvining 1m 
3
tarifi tiyinG’m3: 
Zno-suv resurslarini o’rnatish, baholash va saqlash umumdavlat xarajatlari, 
tiyinG’m
3
, 
Zrech-daryo oqimini tartibga solish va qayta taqsimlashning me’yoriy sarflari, tiyinG’m
3
, 

---

Zm-sug’orish tizimining me’yoriy moddiy sarflari tiyinG’m
3
, 
Zzn-sug’orish tizimi ish haqining me’yoriy xarajatlari tiyinG’m
3
, 
R-ish haqiga propotsional hisoblanadigan irrigatsiya tizimini foydasining me’yori: 
Yen-ishlab chiqarish fondlariga proportsional hisoblanadigan RPUVX foydasining 
me’yori, 
Fem-sug’orish tizimi suvining fond sig’imi, tiyinG’ m
3
, 
Oqimni tartibga solish xarajatlari suv manbalarining o’rtachalashtirilgan haqiqatdagi 
ma’lumotlari bo’yicha olinadi. Moddiy va mehnat sarflari KG’SXT sug’oruv suvini 
kalkulatsiyalash asosida aniqlanadi. Bunda 3-5 yillik o’rtachalashtirilgan ma’lumotlar 
olinadi. 
Sug’oruv suvi ta’rifini belgilashda ish haqi fondi ishlab chiqarish fondlaridan 
olinadigan me’yoriy foydalarni aniqlash, ayniqsa, murakkabdir. Suv xo’jaligi 
tashkilotlarining me’yoriy foydasi (P)ishlab chiqarish fondlariga haq to’lash me’yorlari 
(Ppf) korxona fondiga ajratmalari me’yorlari (Pfp), moddiy rag’batlantirish fondlari hosil 
qilish me’yorlari (Pmp) va uy-joy hamda madaniy maishiy qurilish fondi me’yorlari (Pjk) 
dan tarkib topadi: 
PqPpfQPfpQPmpQPjk 
Sug’oruv suvining fond sig’imi sug’orish tizimi ishlab chiqarish jami o’rtacha yillik 
balans qiymatining suv berish rejali hajmiga nisbati tarzida aniqlanadi. 
3
2
/
Q
Фоб
n
м
тийин
Фос
Фем
bunda:
Fosn-sug’orish tizimi asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’rtacha yillik balans qiymati, 
so’m: 
Fob-sug’orish tizimi me’yorlanadigan asosiy mablag’larining o’rtacha yillik qiymati so’m, 
Q
2
-suv berishning rejali miqdori, m
3
: 
Shunday qilib, suv iste’mol qiluvchi xo’jaliklarga berilgan suv haqi KG’SXTning 
sug’orish manbaidan suv olish, suvni tizim boshidan xo’jalik nuqtasigacha yetkazish bilan 
bog’liq sarflarni qoplashi hamda me’yoriy foyda olishni ta’minlashi kerak. 
Suv tariflarini belgilashda suv xo’jaligining tabiiy va geografik omillarini, 
shuningdek yuqori fond sig’imini hisobga olish lozim. 

---

Tabiiy va geografik sharoitlar ta’siri suvning mamlakat havzalari hamda mintaqalari 
bo’yicha moddiy va mehnat sarflarini ancha farqlanishida namoyon bo’ladi. Bu narsa 
narxlar mintaqalar bo’yicha tabaqalanishini belgilash zaruratini tug’diradi. 
Tariflar tizimi puxta bo’lishi va suvdan oqilona foydalanishni rag’batlantirish 
vazifasini bajarishi kerak. Tariflar suv tejalganligi uchun narxdan imtiyozli skidkalarni va 
suv resurslaridan ular tanqisligi sharoitida oqilona foydalanganlik uchun ustamalarni 
ko’zda tutishi lozim. 
Iqlim mintaqalari xilma-xilligi va ekinlarining sug’orish mintaqalari bo’yicha suv 
iste’moli keskin tebranib turishi tufayli suv berish haqini to’lashning asosiy shakllari 
sifatida bir stavkali va ikki stavkali tariflar qabul qilinishi mumkin. 
Qishloq xo’jalik ekinlarining suv iste’moli yillar bo’yicha o’zgarmaydigan O’rta 
Osiyo uchun xo’jalik nuqtasida berilgan kub metr suv haqi to’lanadigan bir stavkali tarif 
belgilash maqsadga muvofiqdir. Sug’orish me’yorlari tushgan yeg’inlar miqdoriga bog’liq 
bo’lgan barqaror va kam namli mintaqalarda ikki stavkali tarif belgilash zarur bo’ladi. 
Bunday shaklda haqining bir qismi olingan suv miqdoriga, ikkinchi qismi esa 
sug’oriladigan maydonga bog’liq bo’ladi. Gektarga ko’ra haq to’lash QG’SXT 
ekspluatatsion chiqimlarining shartli barqaror qismiga asoslanadi. Suv miqdoriga haq 
to’lash esa ishlab chiqarish chiqimlari shartli o’zgaruvchan qismi bilan belgilanadi. 
Ikki stavkali tarif sug’oruv suvidan tejab foydalanishnita’minlaydi va suv xo’jaligi 
tashkilotlarini pul bilan ta’minlash barqarorligini kafolatlaydi. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, 
suvdan foydalanish uchun haq to’lash suv resurslarini ancha tejash imkonini beradi va ishlab 
chiqarish sarflari samaradorligi oshishiga yordam beradi.