O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

7.3. Ishlab chiqarishning sof daromadi, foydasi va rentabelligi 
Iqtisodiy kategoriyalar bo’lgan foyda bilan sof daromad baho va tannarx bilan 
chambarchas bog’liqdir. Foydalilik (daromadlilik) realizatsiya qilingan mahsulot yoki 
bajarilgan ish uchun kelgan pul tushumlari uning to’la tannarxidan ortiq bo’lishini 
bildiradi. 
Amalda korxona uchun foyda (P) realizatsiya qilingan mahsulot tannarxi (Stp) bilan 
uning to’la tannarxi (Stp) o’rtasidagi farq tarzida hisoblab chiqiladi: 

---

PqTStn-Stp. 
Foyda o’z e’tibori bilan ishlab chiqarish samaradorligini xarakterlovchi korxona ishi 
natijalarining umumlashgan ko’rsatkichlaridan biridir. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida 
ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichi bilan foydaning ahamiyati ancha ortdi. 
Foyda ishlab chiqarishni o’stirish va takomillashtirish, korxona moddiy manfaatdorligini 
ko’chaytirish hamda jamiyat sof daromadini ko’paytirish manbai sifatida nomoyon 
bo’lmoqda. 
Qishloq xo’jalik korxonalarida foyda bilan birga sof foyda ham hisoblab chiqiladi. 
Sof foyda (Dch) yalpi mahsulot qiymati (Svp) bilan uning tannarxi (Svp) o’rtasidagi farq 
tarzida hisoblab chiqiladi: 
Dch Svp-Svp 
Qishloq xo’jaligida sof daromad yalpi mahsulotdan, foyda esa tovar mahsulotdan 
hisoblab chiqiladi. Yalpi mahsulot tovar mahsulotdan ko’p bo’lganligidan sof daromad 
ham foydadan ko’pdir. Sof daromadning realizatsiya qilingan qismi pul ko’rinishida 
nomoyon bo’ladi va foyda shakliga kiradi, boshqa qismidan esa korxonalar ichida iste’mol 
qilish uchun tabiiy shaklda foydalaniladi (urug’lar, oziqalar, podani to’ldirib ketadigan 
yosh mollar va hokazo). 
Qishloq xo’jalik korxonalarining sof daromadi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish 
va ijtimoiy iste’mol fondlarini o’stirishning asosiy manbaidir. Qishloq xo’jalik 
korxonalarida tarmoq sof daromadining bir qismigina shakllanadi, sof daromadning boshqa 
qismi esa tegishli kanallar (narxlar va xakozo) orqali davlatning markazlashgan sof 
daromadiga tushadi. 
Suv xo’jaligi korxonalari va tashkilotlarida ishlab chiqarilgan butun mahsulot 
realizatsiya qilinishi kerak bo’ladi, binobarin sof daromad bilan foyda miqdor jihatidan 
mos bo’lib tushadi. Shuning uchun suv xo’jaligi korxonalarida foyda xo’jalik faoliyatining 
natijali ko’rsatkichi sifatida hisoblab chiqariladi. 
Foydaning mutloq summasi tannarx va narxlar darajasiga, chiqariladigan mahsulot 
ishlab chiqarilishi miqdori hamda strukturasiga bog’liq bo’ladi. Barqaror narxlar bo’lganda 
foyda summasi realizatsiya qilingan mahsulot miqdori va tannarxi darajasiga bog’liq 
bo’ladi. Shuning uchun mahsulot ishlab chiqarishning ko’payishi va arzonlashishi foyda 
miqdori ko’payishining asosiy manbaidir. 

---

Xo’jalik hisobi korxonalarida balansli foyda va hisobli foyda farqlanadi. Balansli 
foyda mazkur korxona balansidagi barcha ishlab chiqarishlar foydasining summalaridan 
tarkib topadi. 
Hisobli foyda balansli foyda bilan ishlab chiqarish fondlari haqi hamda bank 
kreditlaridan foydalanish o’rtasidagi tafovut tarzida aniqlanadi. 
Lekin foydaning mutloq summasiga qarab ishlab chiqarishning samaradorligi 
to’g’risida fikr yuritish qiyin. Iqtisodiy samaradorlikni aniqlash uchun rentabellikning 
nisbiy ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Hisobli foyda joriy etilishi munosabati bilan 
umumiy rentabellik va hisobli rentabellikni farqlash lozim bo’ladi. 
Foydaning to’la tannarxga (S) foizlarda ifodalangan nisbati rentabellik darajasi (Ru) 
yoki me’yorini ko’rsatadi. 
Ruq
C
n
100
*
Rentabellik darajasi joriy sarflarning iqtisodiy samaradorligidan guvohlik beradiki, u 
sarflangan mablag’lar 1 so’mi hisobida olingan foyda miqdorini ko’rsatadi. 
Korxonaning joriy sarflari bilan barcha foyda asosiy va oborot fondlar qiymati bilan 
ham taqqoslanishi mumkin. Foydaning asosiy ishlab chiqarish va oborot fondlariga 
ifodalangan nisbati foyda, me’yoridir (Rn) 
Rn
Ф
n
100
*
Foyda me’yori mehnatning va ishlab chiqarish vositalarining iqtisodiy 
samaradorligini ko’rsatadiki, hamda ijtimoiy jamg’armalar asosida kengaytirilgan takror 
ishlab chiqarish imkoniyatlarini harakterlaydi. 
Rentabellikning ishlab chiqarish samaradorligi ko’rsatkichlari tizimidagi o’rni 
to’g’risida gapirganda shuni ta’kidlash kerakki, bu ko’rsatkich ko’pincha 
umumlashtiruvchi, asosiy ko’rsatkich hisoblanmoqda. 
Amalda foyda o’sishi omillarini hisobga olish kerak. Barcha iqtisodiy vositalardan 
ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish, mahsulot sifatini yaxshilash, tannarxni kamaytirish 
manfaatlari uchun foydalanish muhimdir. Bunday yondashuvdan foyda va rentabellik 
ishlab chiqarish samaradorligini eng muhim ko’rsatkichlari bo’lib qoladi.

---