O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti agroinjeneriya fakulьteti Qishloq xo`jaligida elektr energetikasi va elektrotexnologiyalar kafedrasi

Ma’ruza №13
Qishloq xo`jalik korxonalarida qo`llaniladigan elektr yuritmalarning energobalansi
Umuman karaganda elektrobalans aloxida agregatlar, tsexlar va korxonalar uchun tuziladi. Elektrobalansni tuzishning maksadi elektr energiyasi sarfini aniklash va sarf xarajatlarni minimumga keltirgan xolda ishlab chikarish samaradorligini baxolashdir.
Elektrobalans 3 xil turga bulinadi:
- xakikiy, bunda agregatlar yoki korxonalar energiya iste’molini umumiy xolda tushunish mumkin.
- normallashtirilgan, bunda elektr iste’molini optimallashtirish, ratsionallashtirish va boshka ishlab chikarishda buladigan isroflarni kamaytirish orkali bulgan xolatni tushunish mumkin.
- jadalli (kelajakka karatilgan), ishlab chikarish rivoji, uzgarishini xisobga olga xolda kariyib 5 yil yoki undan ortik muddatga muljallangan xol tushuniladi.
Normallashtirilgan elektrobalansga solishtirma elektroenergiya sarfini normasini tayyor maxsulot ishlab chikarishda asosiy texnologik jarayonlarni xisobga olishdir. Tsex va umumzavod elektrobalansi esa elektr energiyasi sarfi bilan xisoblanadi, shuningdek, agregat elektro balansi elektroenergiya sarfi bilan xam xisoblanadi, ammo unda ushbu elektrobalans aktiv elektr energiya va kuvvat buyicha turlarga bulinadi.
Bir kancha masalalarni xal kilishda reaktiv kuvvatni kompensatsiya kilib aloxida bulgan tsexlar kuchlanishini rostlash orkali umum zavod buyicha reaktiv kuvvat va energiya balansi tuziladi, bunda kompensatsiya kurilmalarining reaktiv energiya ishlab chikarishi xisobga olinadi.
Biror kurilma, tsex yoki zavodning elektr iste’moli vakt buyicha uzgaruvchan bulganidek, elektr energiya sarfi buyicha balans bir smena, oy yoki yil buyicha davomiydir.
Umumzavod elektrobalansi utgan yil buyicha (xakikiy) yoki shu yil uchun (normallashtirilgan) va jadalli (5 yil uchun).
Tsex va umumzavod elektrobalansi 2 kurinishda tuziladi: differentsiallashgan va tarkibiy.
Differentsiallashgan elektrobalansda energiya iste’moli bilan boglik bulgan barcha isroflar va energiya sarfi asosiy texnologik jarayonga tegishli bulsa, ammo elektrobalansning struktura kurinishi esa ancha chukurlashtirilgan va aloxida bulgan texnologik kurilmalar uchun: stanochnoye, silovoye, kutarish transport texnologiyasi, ventilyatsiya va boshkalar. Ular agregat elektr balansiga kiradi va differentsiallashgan kurinishda tuziladi.
Tsex va umum zavod elektro balansining asosiy kismi shundaki bunda elektr energiya isrofining katta kismi tormok va transformatorlarda buladi. Bilamizki, tormokdagi isrofni ulchash yullari bilan aniklab bulmaydi, shuning uchun isroflar kattaligi xi-sobiy yul bilan aniklanadi.
Tarmoklarda sutkalik isroflarni biror tsex uchun topishda xar bir kichik voltli fiderlar yigindisi, ya’ni bir yoki bir nechta щitlarni ta’minlovchi fiderlar tuplamidan topiladi:

W_sut=3K_f²I_sutR_et10^-3, kVtsoat

bu yerda: t_sut - sutkaning xarakterli oraligida ish soatlarining urtacha soni, soat.
R_e - berilgan fider va uning ulanishlaridagi ekvivalent aktiv karshiligi, Om.
Uzgarmas cos bulgan iste’molchilar (nasos, isitish va ventilyator kurilmalari) uchun:
t_sut=W_{a sut}/R

bu yerda: R - iste’mol kilinayotgan kuvvat, kVt.

W_a - sutkadagi urtacha aktiv energiya sarfi, kVtsoat.
Agar cos uzgarsa, u xolda kuyidagi tenglikdan aniklanadi:

t_sut=W_{p sut}/Q_sut

Bu kattaliklar reaktiv kuvvat xisoblagichi yordamida aniklanadi:
K_f - elektro balans uchun yuklama grafigining shakl koeffitsiyentini kuyidagiga teng deb olsak buladi:

K_f=1.1.

I_sut= _{a sut}²+_{r sut}²/3U_nt_sut=_{f cut}/3U_ncos_sut

R_e-ni shaxobchalangan tarmokda kuyidagi tenglikdan aniklash mumkin:

R_e=T_{golov uchast}+(I_sut²R_i/I²_{cut gol us})

Agar ulchashlar smena uchun bulsa, formula kuyidagi kurinishga keladi:

_sr=3K_fI_sm²R_et_pr10^-3, kVtsoat

bu yerda: I_sm-smenadagi urtacha kattalik, xisoblagich kursatishidan olinadi:

t_priv=t_sp₂²t_sm+₃t_sm3

bu yerda: ₂=I_sm2/I_sm1; ₃=I_sm3/I_sm1

Maxsus metodika buyicha tsex tarmoklaridagi isroflar tsexning umumiy elektr iste’molidan 1.5-2% da bulishi kerak.
Amaliyotda esa tsex tarmoklaridagi isroflar tsexning umum elektr iste’moldan 3-6% buladi.
Umum tsex elektrobalansi xamma texnologik agregat va xar bir ta’minlovchi fiderlar elektrobalansidagi sarflarni (isroflarni) yigindisi orkali topiladi.
Elektr balans xam tarkibli, xam differentsiallashgan kurinishda tuziladi.
Tarkibli elektrobalansning sarfi (isrofli) kismida umumtsex elektr iste’molida barcha kurilmalar: ventilyatsion kurilmalar, kutarishtransport, texnologik va elektrotexnologik kurilmalar, tsex tarmoklari va tsex transformatorlaridagi isroflar kursatilishi shart.
Differentsiallashgan elektrobalansda asosiy xarajatlarni tashkil kiladigan elektr energiya sarfi kursatiladi. Masalan, elektr energiya isrofi boshka turdagi isroflar buyicha differentsiallashgan: uzgarmas, yuklamali, issiklik, ishga tushiruvchi, asosiy texnologik jarayonga talabni belgilagan xolda yordamchi, maishiy talablar va boshkalar.
Yukorida kursatilgan metodika buyicha Toshkent shaxri Temir beton (TB) zavodidagi xisobiy elektrobalans 8.5, 8.6, 8.7, 8.8 jadvallarda kursatilgan.
8.5-jadvalda TB (temir-beton) zavodi elektrobalansiga kirib kelayotgan elektr energiya tarkibi.
Ushbu zavod samaradorligi aloxida 0.4 kV chikishlarda 80 ming∙m³ bulganda KU larda ishlab chikariladigan reaktiv kuvvat xisobga olingan.
Elektro texnologik kurilmalar ichiga elektr pechlar, elektrofilьtrlar, elektr payvandlash kurilmalari va boshkalar kiradi.
Tarkibli elektrobalansdan kurish mumkinki, eng katta solishtirma sarf kuchi elektr kurilmalarga mos keladi (47.5%), elektrotexnologik (30.5%), kutarish transport (6%), ventilyatsiya (5.5%).
Ayniksa, shu yerda manbaning eng iktisodiy elektr energiya iste’moli buladi. Ammo bunda tsex tarmoklaridagi (3%) isrofni e’tiborga olish kerak va elektr energiyaning noishlab chikarishga bulgan xarajat-larni kamaytirish zaxirasi bulganda maksadga muvofik.