O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti agroinjeneriya fakulьteti Qishloq xo`jaligida elektr energetikasi va elektrotexnologiyalar kafedrasi

Ma’ruza №3,4 Shamollatgich va nasoslarninig elektr yuritmalari

Ventilyatsiya tizimi ishining asosiy masalalaridan biri ifloslangan chikindi xavo urniga toza xavo bilan iloji boricha ish joyiga yakinrok bulgan joyda amalga oshirishdir. Bir kator chet mamlakatlarda mavsumiy ventilyatsiya sistemalari bulib, unda ikki xil tezlikda ishlash muljallangan (yozgi va kishki).

Uzbekiston sharoitida suruvchi ventilyatsiyadan chikkan xavoni isitish effektiv xisoblanadi. Bunda isitish uchun sarflanadigan is-siklik energiyasini 12-15% iktisod kilish mumkin.
Sanoat korxonalarning elektr balansida ventilyatorlar 20% ni tashkil kiladi. Elektr energiyaga bulgan sarflarni kamaytirish uchun:

• 
  eski konstruktsiyadagi ventilyatorlarni tejamkor ventilyatorlar bilan almashtirish;
  
• 
  unumdorligini rostlash uchun ratsional usullardan foydalanish;
  
• 
  tushlik, ishning tugashi, kechki payt va bayram kunlari ventilyatorlarni uchirib kuyish.
  

Ventilyator motoridagi elektr energiya kuydagiga aniklanadi:

E_vnt= _ust, kVts;

bu yerda: n – ventilli kurilmalar soni;
K_i - ventilyatorning ishlatilish koeffitsiyenti.
R_ust - elektr motorning urnatilgan kuvvati.
 - ventilyatorning bir yildagi ishlash davomiyligi.
Ishlatilish koeffitsiyenti K_i=0.6-0.8 - kichik va urta bosimli ventilyatorlar uchun.
0.75 - yukori bosimli ventilyator uchun.
0.5-0.6 - gaz xaydovchi kurilmalari (gazoduvka) uchun.
Eski tipdagi ventilyatorlarni yangisi bilan almashtirilgandan keyingi elektr energiya iktisodi kuyidagi formula orkali topiladi.

E=K_iQ(n₂-n₁)/102₁₂_e_s

bu yerda: ₁,₂ - almashtirilayotgan va urnatilayotgan ventilyatorlar FIK.
K_i – ventilyatorning ishlatilish koeffitsiyenti.
Q - uzatilayotgan xavo mikdori m³/m.
 - ventilyatorlarning ishlash vakti, soat.
_e,_s - elektr motor va tarmokning FIK.
Ishlab chikarish jarayonlarida ventilyator ishlashini taxlil kilish va uni ratsional ekspluatatsiya kilish uchun bir nechta takliflar berish mumkin:

• 
  xavo purkash kurilmalarida xavo uzatishni «shiber» lar orkali rostlash, rostlanmaydigan kurilmaga karaganda energiyaga tejamlirokdir. (15%gacha).
  
• 
  ventilyator kurilmalarida «meber» lar orkali rostlash mavjud va bunday kurilmalardan foydalanish elektr energiyaga tejamlirokdir (25-30%).
  
• 
  ventilyator ishini yaxshilash va FIK ni oshirish yana bir kancha yullari mavjud, masalan: valning aylanish tezligini uzgartirish, kurakchalarni tugri joylashtirish va boshkalar.
  

Sikilgan xavoni xosil kilish uchun ketgan energiya sikilgan xavo okimining issiklik va potentsial energiyasiga aylanadi. Shuning uchun energiya iktisodi issiklikni regeneratsiya kilish orkali va sikilgan xavoda yigilgan potentsial energiyadan tulik foydalanish orkali amalga oshiriladi.
Sikilgan xavodan ratsional foydalanishda eng muxim omil, kurilmani tugri tanlashdir.

1. 
   20-200 kVt yuklamalarda “porshenli” kompresorlar urniga “rotatsiya” kompressorlaridan foydalanish urinli. Chunki “rotatsiya” kompressorlari arzon va kam ekspluatatsion xarajatlarni talab etadi.
   
2. 
   Sikilgan xavo bosimini minimal kiymatgacha tushirish. Xisoblar shuni kursatdiki, agar kompressorlarda bosim 10%-ga tushirilsa iste’mol kilinayotgan kuvvati 5% tushishiga olib keladi. Kompressorlar 20 m/ml va kuvvati 160 kVt bulsa, elektr energiya iktisodi 60 ming kVtsoat buladi.
   
3. 
   Kompressorlarga keladigan xavoning xarorati xam muxim axamiyatga ega. Xarorat kanchalik past bulsa uning xajmi xam kichik buladi. Agar urtacha xarorat 21 ⁰S da iste’mol kuvvati birga teng bulsa, u xolda xarorat 10 ⁰S da 3.8% elektr energiya iktisodi va 27 ⁰S bulsa, 2% elektr eyenrgiya isrofi buladi.
   

Sikilgan xavoning asosiy iste’mochilari kuyidagilar (temir-beton zavodlari misolida)

• 
  armatura tsexi (10-48%);
  
• 
  asosiy korpus (27-78%);
  
• 
  tsement ombori (9-17%).
  

Sikilgan xavodan umumli foydalanish va isroflarni kamaytirish uchun kilinadigan tadbirlar yukorida kursatilgan tsexlarga karatilishi kerak.
Sikilgan xavoning xarorati va uning chikimida elektr energiya iktisodi kuyidagi formuladan topiladi:

E=0.22Qtq

bu yerda: Q - sikilgan xavo chikimi m³/ min.
t - xavo utkazkazgichga issiklik izolyatsiyasi kuyilishdan ol-dingi va keyingi xavo xarorati.
q - elektr eyenrgiyaning maxsulot birligiga solishtirma sarfi (kVtch/maxsulot birligi).
 - kompressor kurilmasini 1 yildagi ishlash soati.
Issiklik uzatish kuvurlaridagi izolyatsiya, ayniksa, kuz-kish mavsumlarida xaroratning yozdagi xaroratdan 2 marta kichik bulganda juda xam effektivdir.
Kompressor kurilmalarini xam yangi konstruktsiyalilariga almashtirish, undagi FIK va kam kuvvat iste’moli bilan samaralidir.
U xolda elektr energiya iktisodi kuyidagicha aniklanadi:

E=(R₁-R₂)/10³

bu yerda:  - kompressorning bir yildagi ishlash vakti.
R₁-R₂ - yangi va eski konstruktsiyali kompressorlarning kuvvatlari.
Sikilgan xavodagi isrofni chikim ulchagichlarni taksimlovchi tormokning boshi va oxirida urnatish orkali aniklash mumkin. Topilgan isrof kiymatini elektr energiya sarf va kamaytirish elektr energiyaga isrofi kiymatini bildiradi.
Sikilgan xavoning “utechka” sini butun sistema buyicha aniklash uchun magistral boshiga sarf ulchagich urnatiladi va xamma iste’molchilar uchiriladi. ¡lchash asbobi “utechka” kiymati -S ni usha kurilgan oralik uchun kursatadi. Sungra xamma ishlayotgan iste’molchilarning xavo chikimi ulchanadi.
Umumiy chikimdagi sarfning % dagi kiymati kuyidagiga teng:

Y=(C/C)100

Bu kattalik yana rasxodomer, monometr va termometrlar yordamida bosimning kiymati buyicha xam topilishi mumkin.
Analitik yul bilan sikilgan xavo okishi (utechka) uchun bulgan elektr energiya isrofi kuyidagiga topiladi:

E=nq

bu yerda:  - xavoning armatura va kuvurlardagi tirkishlaridagi isrof koeffitsiyenti.
 - xavo uzatuv kuvurlarining bosim ostida bulish vakti.
n - xavo okishi mumkin bulgan tirkishlar soni.
q - 1m sikilgan xavo ishlab chikarish uchun elektr energiya sarfi.