O`zbekiston respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti agroinjeneriya fakulьteti Qishloq xo`jaligida elektr energetikasi va elektrotexnologiyalar kafedrasi

Ma’ruza №5,6
Elektr yurimalarninig takrorlanuvchi va qisqa muddatli ish rejimlari
Sanoat korxonalari elektrobalansida payvandlash ishlari 35% ni tashkil kiladi, kurilish maydonlarida esa 28% dan yukori.
Payvandlash ishlarining katta elektr iste’moli talab etilishidan kelib chikib, bir kancha tashkiliy-texnik tadbirlarni kullash, noishlab chikarishga bulgan elektr energiya sarfini kamaytirish mumkin.
Elektr energiya iktisodiga erishish va samaradorlikni oshirish uchun bir necha xil payvandlash turlaridan foydalaniladi:
- ximoya gazlari muxitida payvandlash;
- elektroshlakli payvandlash;
- kukum sim bilan payvandlash;
- uch fazali yey orkali elektrod bilan payvandlash;
- yarim avtomatik va avtomatik payvandlash.
Payvandlash ishining sifati, elektr energiya iktisodi payvandlash tokini tugri tanlash, elektrod diametrini anik tanlash va payvandlanadigan detal turi va kalinligiga boglik.
Payvandlash usulining asosiy energetik kursatkichi bulib eritish koeffitsiyenti xisoblanadi.
Tejamli payvandlash, eritish koeffitsiyenti katta bulganda erishiladi, ya’ni elektrod metali uchun bir soatda eritilmani 1 A payvandlash tokiga tugri kelishi tushuniladi.
Payvandlash tokining kattaligi elektrod diametri bilan boglik va u kuyidagicha topiladi:
I_sv=kd_e

bu yerda: k - empirik koeffitsiyent.

d - elektrod diametri, mm.
d_e - uchun k kattaligi:
d_e 1-2 2-4 4-6
k 25-30 30-40 40-60
Asosiy energetik kursatkich buyicha uzgaruvchan tokdagi payvandlash apparati ancha tejamli xisoblanadi va tugrilagich, generatorlar bilan solishtirgan FIK 1.5 borovar katta. 1 kg eritilgan metall buyicha elektr energiya iktisodi 2 marta kam va kurilma narxi buyicha esa 3 marta kam.
Yoyli payvandlashda elektr energiyadan ratsional foydalanish shartlari kuyidagilar:

1. 
   elektrod tipi va diametrini tugri tanlash, payvandlash rejimi, kuchlanish uzgarmasligi va yoy barkororligini ta’minlash. Tarmokda kuchlanishning ogishi ±5% yul kuyiladi va payvandlash tokining maksimal, minimal kiymatidan ogishi esa ±10% ga yul kuyiladi.
   

Tokning optimal kiymati elektrod markasi va diametridan ke-lib chikib, 75÷500 A oraligida bulish mumkin.
2. Payvandlash simining markasi va kesim yuzasini tugri tanlash. Payvandlash simi uchun odatda PRGD va kabelь KRPT kesim yuzasi 1x25, 1x35, 1x50, 1x70 mm² yana PRGD 1x95, 1x120 lar foydalaniladi.
Simki kesim yuzasini tanlashda nafakat payvandlash tokining kiymatini, balki payvandlash kurilmasigacha bulgan oralik masofani xam bilish zarur. Bu esa payvandlash yoyida kuchlanish isrofini oshib ketishiga olib keladi.
30 m uzunlikdagi simda ruxsat etilgan tok kuyidagicha:

F mm² 16 25 35 50 70 95 120 150

I_dop.A 100 140 175 225 280 335 400 460

Agar l>30 m bulsa, kesim yuzasini aniklashda kuchlanish isrofi buyicha xam tekshirib kurish kerak.

Simlarda ulanishlar bulmasligi lozim, chunki xar bir ulanishda 0.5 kVt kuvvat isrofi buladi.

2. 
   Tarmokning xar 3 fazasiga bir fazali apparatlar yuklamasini teng taksimlash.
   
3. 
   Payvandlash apparatlarida kurilgan kondensatorlarni kullash, bunda cos taxminan 2 marta katta buladi, statik kondensatorlar kul-lanmasa, 2 marta kam buladi.
   
4. 
   Payvandlash kurilmalarida salt ishlash chegaralagichlarini kullash natijasida elektr energiya sarfi nominal chikaruvchan uchun 10 kVt va cos.
   
5. 
   Payvandlash apparati “laxashi” va elektr kismlarini texnik nazorat kilib aloxida elementlarining xaroratini 75⁰S dan oshirmaslik kerak. Ta’kidlash joizni, apparat kismlarining ortikcha kizib ketishi payvandlash apparatida elektr energiyaning maksadsiz sarfiga olib keladi.
   
6. 
   Payvandlash uchun tok manbasini tanlash 1 kg eritilgan metallga ketadigan solishtirma elektr energiya sarfini xisobga olgan xolda aniklanadi. Uning kiymati kuyidagicha:
   

- birpostli transformator bilan ishlaganda - 3.5-4 kVtsoat;
- birpostli payvandlash tugrilagichi bilan ishlaganda 6-8 kVtsoat;
- kuppostli uzgarmas tok generatori bilan ishlaganda 8-10 kVtsoat.
Payvandlash apparatlarida salt ishlash chegaralagichlaridan foydalanish elektr tarmokda reaktiv tok yuklamasini rostlaydi va reaktiv kuvvatning kamayishi natijasida aktiv kuvvat isrofi xam kamayadi.
Payvandlash kurilmalarida reaktiv kuvvat chegaralagichlarni kullash tadbirida elektr energiya iktisodi kuyidagi formulada uz aksini topadi:

W=(R₀+K_eQ₀), kVtsoat

bu yerda: W - kurilayotgan vakt uchun elektr energiya iktisodi.
R₀ - payvandlash transformatorning salt ishlashdagi aktiv kuvvat isrofi, kVt.
Q₀ - payvandlash kurilmasi iste’mol kilayotgan salt ishlash reaktiv kuvvati, kVAr.
K_e - reaktiv kuvvatning iktisodiy ekvivalenti, kVt/kVAr.
Kupgina metallokonstruktsiya zavodlarida, remont-mexanik tashkilotlarida, katta turar joy massivlarida, sanoat kurilishlarida, payvandlash kurilmalarida salt ishlash chegaralagichlaridan foydalanish yetarlicha iktisodiy samara beradi.

tok	1kg eri-tilgan me-tall uchun urtacha elektr energiya sarfi, ,kVtsoat	Energiya narxi, %	Urtacha FIK	Urtacha cos	Salt ishda cos	Salt ishda kuvvat, kVt	Kurilma narxi, %
Uzgaruvchan	3-4	50-60	0.8-0.85	0.3-0.4	0.1-0.2	0.2	30-40
Uzgarmas	6-8	100	0.3-0.6	0.6-0.7	0.3-0.4	2-3	100

Masala: Armatura tsexiga salt ishlash chegaralagichlari urnatilgan. (temir-beton zavodidagi payvandlash apparatiga). Kuyidagi ma’lumotlar berilgan:
Transformator TS-500; U=380 B; I₁=84 A; =0.85; cos=0.5.
Payvandlash transformatorining salt ishida cos=0.2; R₀=3.5% nominal aktiv kuvvatdan; Q₀=17.5% nominal reaktiv kuvvat kiymatidan.
Xisoblar transformatorning aktiv kuvvatini aniklashdan boshlanadi:
R_n=U₁I₁cos=380840.5=16 kVt

Salt ishdagi aktiv kuvvat isrofi R₀=3.5%; R₀=0.05516=0.56 kVt.

Transformatorning nominal reaktiv kuvvati

Q_n=U_aI₁sin=380840.91=29 kVAr

Salt ish uchun iste’mol kilingan reaktiv kuvvat:

Q₀=17.5%Q_n=0.17529=5.1 kVAr

Payvandlash apparatdan chegaralagichning 3 smenaga yillik davomiy ishi kuyidagicha:
=0.66000=3600 soat

bu yerda: 6000 soat - maksimal yuklamada ishlatigan soatlar;

0.6 - chegaralagichning yillik ishlash davomiyligi.
Agar ichki tsex tarmoklariga ulangan payvandlash kurilmasining K_e=0.1 bulsa, unda yillik elektr energiya iktisodi kuyidagiga teng:

W=(P₀+K_eQ₀)=(0.56+0.15.1)3600=5850 kVtsoat.