O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

1.5-jadval
Qishloq xo’jaligi ekinlarini yetishtirishda ishlatilayotgan suv me’yori:
(xo’jalik chegarasida berilgan suv hajmi bo’yicha)
Gidrologik yil
bo’yicha
Novegetatsiya
davri uchun
Galla yetishtirish
uchun
Paxta
yetishtirish
uchun
m
3
/ga
m
3
/ga
m
3
/ga
m
3
/tn
m
3
/ga
m
3
/tn
11200
2480
6640
1568
4139
4139
1.6-jadval
Har bir kishi boshiga to’g’ri kelgan suv xajmi
Yillar
1960
1980
2000
2020
Kishi boshiga, m
3
5000
3875
1920
1550
Aholi soni, mln.
9,0
16,0
25,0
34,0
"Havzaviy sxemalarda" sug’orish sistemalariningfoydali ish koeffitsenti
(FIK)1980 yillarning oxiriga – 0,75 ga yetkazish belgilab quyilgan edi.
-
Bugungi kunda Respublika bo’yicha FIK
–0,64, avvaldan sug’orilib
kelinayotgan zonada – 0,54;
- Natijada "Sxemalarda" belgilangan 4,8 mln. gektar yerga mo’ljallangan suv 4,3
mln. gektarga ham yetmayapti.
- Agar FIK Respublika bo’yicha 10% oshirilsa 3,0 – 3,5 mlrd. m³ suv iqtisod
qilinishi mumkin.

---

---

75
- 1 gektar sug’oriladigan yerni rekonstruksiya qilish hozirgi kungi narxlarida 2-3

mln. so’mni tashkil etadi.
Respublikada juyak orqali yoki bostirib sug’orish, sug’orishning asosiy usullari
bo’lib kelyapti.
- 1 gektar maydonda tomchilatib sug’orish sistemasini tadbik qilish 3-4 ming
AQSh dollarini talab etadi .
- Yomg’irlatib sug’orish 2-3 ming AQSh dollarini talab etadi.
Suvdan foydalanuvchilar soni: qishloq xo’jaligida - 27360 ta; boshqa
soxalarda - 1009 ta.
Mustaqil fermerlar soni: 1992 yilda - 87 ta; 1997 yilda - 23043 ta; 2002
yilda - 70279 ta.
Shu jumladan, tamomila tugatilgan xo’jaliklar hududida tuzilgan fermerlar
soni - 18100 ta, suvdan foydalanuvchilar assotsiatsiyalari soni – 154 ta, ulardan
uyushgan fermerlar soni – 2061 ta.
Markaziy Osiyo hududidagi hozirgi sotsial - iqtisodiy holat va tabiiy muhit
axvoli mavjud suv resurslarini ratsional ishlatishning yangi strategiyasini talab
etmoqda. Hududdagi ekologik holatni uygunlashtirish va yangi mustaqil davlat
iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish uchun suvdan foydalanish va iste’mol
qilishning barcha soxalarida suvni tejash birdan-bir manbadir.
Sug’orishda suv resurslarini tejash bo’yicha quyidagi ishlar olib borilmoqda:
SANIIRI olimlari tomonidan Toshkent viloyati Parkent tumanining katta
nishablikli yerlarida (0,09 – 0,11) juyaklar bo’yicha kishgi bugdoy, makkajuxori,
kovunni sug’orish, K-9 polimeri bilan ishlangan egatlar bo’yicha kishgi bugdoy va
makkajuxorini sug’orish, polietilen shlanglar bilan kishgi bugdoy, makkajuxorini
sug’orish, PPL-50 – yigma kuchuvchan polietilen lotoklar bilan kartoshka, kishgi
bugdoyni sug’orish, konturli egatlar bilan kishgi bugdoy, makkajuxorini sug’orish,
teshikli polietilen plenkalar bilan ekranlashtirilgan egatlarda paxta, makkajuxori va
lavlagini sug’orish sinab qurilgan va bu tajribalarda 900 m
3
/ga suv tejashga,
tuproq irrigatsion eroziyasini bartaraf etilishiga, suv maxsuldorligini, 1,5-2,0

---

---

76
barobar oshishiga, suvchilar mexnat unumdorligining 2-2,5 marta oshishiga

erishilgan.
Uzumzorlarni va poliz ekinlarini (qovun, tarvuz, pomidor, patison,
kartoshka, bodring, bulgor kalampiri) katta nishablikli yerlarda (0,1-0,15)
tomchilatib va tomchi-naycha usulida sug’orish texnologiyasini ko’llash natijasida
40-60% suvni tejashiga erishilgan.
Shuningdek, sug’orishda marginal (kollektor-tashlama) suvlarini ishlatish
natijasida kartoshka, makkajuxori olmadan yuqori hosil olingan (Boyqozon,
Parkent tumani) Sirdaryo viloyati, Sh.Rashidov tumani fermer xo’jaliklarida
«Baynlix» (Germaniya) yomg’irlatish mashinasi bilan g’o’zani sug’orishda ikki
marta suv tejalishiga erishilgan. Farg’ona viloyati Beshariq tumani «Do’stlik»
fermer xo’jaligida o’rmon qatorlarini (qayrag’och, terak, lox, tol, tut, anjir, anor),
zovur tashlama suvlari bilan sug’orish mumkinligi sinalgan. O’zPITI Farg’ona
filiali maydonida 1-3 g/l li kollektor drenaj suvlari bilan subirrigatsiya usulida
sug’orish (qishki bug’doy) bilan 5,8 –6,3 s/ga hosildorlik oshishiga va 1000 m
3
/ga
suvni tejashga erishilgan, bunda sizot suvlari chuqurligi vegetatsiya davomida
0,57-1,91 m chuqurlikda ushlab turilgan.
Toshkent viloyati Parkent tumanida polietilen plenka bilan koplangan egat
orqali sug’orish texnologiyasi yaxshi natija beryapti. U irrigatsion eroziyani
bartaraf etish bilan biri, buglanishga suvni kamayishi, tuproqning biologik aktivligi
oshishi, hosildorlik oshishi kuzatilgan. O’zPITI markaziy tajriba bazasida paxta
almashlab ekish, ekinlari kompleks uchun tomchilab sug’orish sinab qurilgan va
guzadan 5-6 s/ga, makkadan 5 s/ga va 30-35 % suv tejalgan. Shuningdek,
yoppasiga ekiladigan ekinlarni ham tomchilatib sug’orish mumkinligi aniqlangan.
Xorazm viloyati yerlarida tejamkor sug’orish texnologiyalarini qo’llashda
quyidagi natijalarga erishilgan:
- tomchilatib sug’orishda 45-50 % suv tejalgan, g’o’za hosildorligi 38,1 s/ga;
- tuproq ichidan sug’orishda 1660 m
3
/ga (30 %), g’o’za hosildorligi 39,3 s/ga;
- egatni qarama-qarshi sug’orishda 2775 m
3
/ga (48%), hosildorlik 37,6 s/ga;

---

---

77
- diskret impulsli sug’orish 2735 m

3
/ga (48,8 %), 34,9 s/ga;
- kollektor-zovur va ariq suvlari qo’shib sug’orishda 2020 m
3
/ga (36%), 27,8 s/ga.
Hozirgi davrda dalada sug’orishda suvning buglanishga, filtratsiyaga va
tashlashga isrofini kamaytirish uchun egat oralab sug’orish texnologiyasi suvni
tejashga imkon beradi.
Tomchilatib sug’orishni ko’llash quyidagi masalalarni yechishni talab qiladi:
1. Texnologik jihatdan kichik fermer xo’jaliklari uchun (10-100 ga) tomchilatib
sug’orishning oddiy tizimlarini yaratish va ishlab chiqish.
2. Iqtisodiy jihatdan suvni tejash hisobiga suvchilarning mehnat haqini oshirish.
3. Tashkiliy jihatdan servis xizmatini, extiyot qismlarini yaxshilash, kadrlar
malakasini oshirish va h.k.
Katta nishablikli yerlarda egatda (O’zPITI) polietilen plyonka (1-1,5 m)
oraliqda 6-8 mm teshilgan) ekranli sug’orishni ko’llash natijasida sug’orish
normasi 4510 m
3
/ga ga teng bo’lgan, buglanish kamaygan va mikrobiologik
jarayon yaxshilangan, egatlab sug’orishda 5840 m
3
/ga tashkil etgan. G’o’za
hosildorligi 57,8 s/ga, egatlab sug’orishda 38,6 s/ga bo’lgan. Magnitlangan suv
bilan tomchilatib sug’orish esa g’o’za hosilining 3-4 s/ga ga, makkajo’hori
donining 2-4 s/ga oshishiga olib kelgan.
Hozir qishloq va suv xo’jaligida asosiy e’tiborni suvni tejab ishlatishga,
buning uchun ekinlarni sug’orish rejimini va texnikasini takomillashtirishga
qaratish zarur. yerlarni sug’orish uchun ichki imkoniyatlarni ishga solish,
sug’orish usullari va texnikasini takomillashtirish, suvni tejash talab qilinadi.