O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti
Yüklə 252,28 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qishloq xo’jaligi gidrotexnik melioratsiyasi” kafedrasi "O’ZBEKISTON IRRIGATSIYASI TARIXI" fanidan MA’RUZALAR TO’PLAMI Toshkent – 2005
|
“Qishloq xo’jaligi gidrotexnik melioratsiyasi” kafedrasi "O’zbekiston irrigatsiyasi tarixi" fanidan ma’ruzalar to’plami toshkent – 2005 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ VA SUV XO’JALIGI VAZIRLIGI Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti “Qishloq xo’jaligi gidrotexnik melioratsiyasi” kafedrasi "O’ZBEKISTON IRRIGATSIYASI TARIXI" fanidan MA’RUZALAR TO’PLAMI Toshkent – 2005 2
noyabrdagi 2-sonli majlisida ko’rib chiqildi va chop etishga tavsiya etildi. Ushbu ma'ruzalar to’plami 5650700-"Gidrotеxnika inshootlari va nasos stantsiyalaridan foydalanish", 5140914 - Kasb ta'limi "Gidrotеxnika inshootlari va nasos stansiyalaridan foydalanish", 5650600 - "Sug’oriladigan yеrlarda mеliorativ tizim", 5650100 - "Irrigatsiya tarmoqlari suv enеrgiyasidan foydalanish" bakalavriat yo’nalishlari talabalari uchun mo’ljallangan bo’lib, u "O’ZBЕKISTON IRRIGATSIYASI TARIXI" fani namunaviy va ishchi dasturlariga muvofiq tuzilgan. Tuzuvchilar: Muxamеdov A.Q. - dotsеnt, t.f.n., Mamataliyеv A. B. - assistеnt. Taqrizchilar: Bеkmuratov T.U. - «SANIIRI» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi «Gidromеlioratsiya tizimlaridan foydalanish» bo’limi mudiri, t.f.n., Yusupov G’.U. - TIMI «Gidrologiya va gidrogеologiya» kafеdrasi mudiri, g-m.f.n., dotsеnt. (s) Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti, 2005 yil. 3
Qurg’oqchil mintaqada joylashgan respublikamizning turli xil tabiiy-xo’jalik sharoitlarida joylashgan 4,25 mln. ga da sug’orma dehqonchilik qilinadigan va hozirgi suv taqchilligi kuchayib borayotgan hududlarida sug’orish melioratsiyasi tadbirlarining asoslarini o’rganish talab etiladi. Bundan tashqari, respublikamizda 2,5 mln. ga ga yaqin yerlar turli darajada sho’rlangan yoki sho’rlanish va botqoqlanishga mutanosib yerlarni tashkil etadi, ushbu yerlarda qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligini oshirish, tuproqning meliorativ holatini yaxshilash, zax qochirish va sho’rlanishga qarshi kurashishning ilmiy, texnik asoslariga tayangan holda kompleks chora-tadbirlarini amalga oshirishni taqozo etadi. Ma’lumki, yer qishloq xo’jaligida oziq-ovqat mahsulotlarini, sanoat uchun o’simlik va hayvonat xom-ashyolarni ishlab chiqarishda asosiy vosita hisoblanadi. Erdan unumli foydalanish va mo’l hosil olish uchun ijtimoiy iqtisodiy sharoitlardan tashqari o’simlik uchun tegishli yaxshi tashqi (suv, mineral oziqlik, issiqlik, havo) bo’lishi zarur. Ba’zi rayonlarda shu sharoitlar qishloq xo’jaligi uchun tabiiy qulay bo’lsada boshqa rayonlarda esa noqulaydir. Shunday hollarda inson dehqonchilik faoliyati bilan uni o’zgartirish, o’simlik uchun yaxshi sharoit yaratib berishi kerak. Qishloq xo’jaligi ishlarini qiyinlashtiradigan tabiiy noqulay sharoit turlicha bo’lishi mumkin Masalan: katta maydonlar botqoqlikka aylangan bo’lishi mumkin. Bu maydonlardagi tuproqlarda namlik haddan tashqari ortiq. O’zbekistonning ko’pchilik maydonlari qurg’oqchilik yerlar bo’lib, bu yerlarda avval tuproqlarda namlik yetarli emas, yer usti suvlari bilan ta’minlash imkoniyati ham oz. Shuning natijasida sun’iy sug’orishdan foydalanish va qo’shimcha suv resurslarni qidirish zarurati tug’iladi. Tez-tez suv toshqinlari bo’lib turadigan maydonlar ham mavjud. Tog’ oldi rayonlardagi katta maydonlarda oqar suvlar ta’sirida tuproqning yuvilib ketishi va parchalab yuborish hollari (suv eroziyasi), qurg’oqchil rayonlarda esa shamol 4
hollari yuz beradi. Shuningdek, sho’rtob va sho’rtobli tuproqlarni o’zlashtirishda ulardan foydalanishda ham katta qiyinchiliklarga duch kelinadi. Ko’chma qumlar, sel oqimi hamda kuchli shamol va garmsellar qishloq xo’jaligining ko’pgina yerlariga katta ziyon yetkazadi. Qishloq xo’jaligi ishlarini muvaffaqiyat bilan olib borish uchun sanab o’tilgan barcha to’siqlarni bartaraf qilish kerak. Hududning noqulay tabiiy sharoitini (iqlim, tuproq, gidrologiya va gidrogeologiya sharoitini) tubdan yaxshilashga qaratilgan qishloq xo’jaligi melioratsiyasi (melioratsiya-lotincha so’z bo’lib, yaxshilash degan ma’noni anglatadi) fani ayni shu masalalarni o’z ichiga oladi. Melioratsiya tuproqning suv, oziq, tuz va issiqlik rejimlarini o’zgartirish va rostlash yo’li bilan uning fizik- ximiyaviy xossalari, tuz rejimini, yer usti bilan sizot suvlar rejimini shuningdek iqlim elementlarini yaxshilash yo’li bilan amalga oshiriladi. Melioratsiyaning maqsadi yerni o’zlashtirish va undan foydalanish, tuproq unumdorligini oshirib borish qishloq xo’jaligi ekinlaridan va daraxtlardan mo’l, barqaror hosil olish. Qishloq xo’jaligi melioratsiyasining yo’nalishi va ko’lami hududning tabiiy hamda xo’jalik sharoitlari bilan chambarchas bog’liqdir. Melioratsiyaning asosiy vazifalaridan biri-tuproqning suv-havo va boshqa rejimlarini rostlashdan iboratdir. Shu jihatdan melioratsiya ikkiga bo’linadi: A) sug’orish melioratsiyasi (sug’orish va suvsiz yerlarga suv chiqarish). B) Zax qochirish melioratsiyasi. O’rta Osiyo va janubiy Qozog’istonda melioratsiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: a) sug’orishni rivojlantirish uchun suv oqimlarini rostlash hamda qo’shimcha suv manbalarini (chorvachilik yaylovlari uchun) qidirish; b) sug’oriladigan yerlarda sho’rlanish va botqoqlanishning oldini olish; d) sho’rlangan, chuchuk sizot suvlar bilan botqoqlanayotgan sug’oriladigan yerlarni tubdan yaxshilash; e) foydalanilmaydigan partov, bo’z va qo’riq yerlarni o’zlashtirish; f) mahalliy joylarning iqlimiy sharoitini yaxshilash, shamol va 5
boshqalar) ga qarshi kurashish. Rayon iqlimi, uning tuprog’i, suv manbalari, sizot suvlari melioratsiya ob’ektlari bo’lishi mumkin. Iqlim melioratsiyasi uning noqulay xususiyatlarini (yuqori harorati, havo namligi pastligi, shamol va garmsellarning esish tezligi va xakozolar) kuchsizlantirish yoki bartaraf etishdan iboratdir. Tuproq melioratsiyasi uning suv, havo va biologik rejimini, fizik va ximiyaviy xossasini (tuproq sho’rini ketkazish o’simlikka zararli tuzlarni tuproqdan chiqarib tashlash) tubdan yaxshilashdan iborat. Suv manbai melioratsiyasi (gidrologiya sharoiti) suv manbalarining sug’orish qobiliyatini oshirish, toshqinning yomon ta’sirini bartaraf qilish uchun yer usti suvlari oqimini to’g’irlash va rostlashdan iborat. Sizot suvlar rejimi melioratsiyasi (gidrogeologiya sharoiti) sizot suvlarini chuchuklashtirish va ularning yuzasini eng maqbul chuqurlikkacha pasaytirish, dala ekinlari va daraxtlarini sug’orishda ulardan foydalanishni yaxshilashdan iborat. Erga ishlov berish usuli bo’yicha qishloq xo’jalik melioratsiyasini quyidagi turlarga ajratish mumkin : a) suv –xo’jalik melioratsiyasi. Bunda suvdan ratsional foydalanish va sug’orish tizimlarini to’g’ri ekspluatatsiya qilish, suvdan samarali foydalanish sizot suvlar yuzasini ko’tarishga sabab bo’luvchi suv isrofgarchiligiga barham berish va boshqa tadbirlarni amalga oshirish hisobiga tuproq melioratsiya sharoiti yaxshilanadi; b) agrotexnika melioratsiyasi, bunda injenerlik melioratsiyasi tadbirlaridan foydalanish natijasida noqulay tabiiy sharoit yaxshilanadi. Bunday tadbirlarga sug’orish va suv chiqarish sistemalari qurish, sizot suvlarini chiqarib tashlash uchun kollektor-drenaj inshootlari qurish, tog’ oldida selga qarshi inshootlar qurish kabi tadbirlar kiradi; 6
yo’li bilan noqulay tuproq xossasi yaxshilanadi. Bunday melioratsiyaga achima tuproqni ohaklash, sho’rtobli tuproqlarni gipslash va boshqa shu kabi tadbirlar kiradi; e) mexanik melioratsiya, bunda tuproqni toshlardan tozalash, kundalarni qo’parib tashlash, daraxtzorlar barpo qilish va ko’chma qumlarni mahkamlash uchun mexaniq ixotalar o’rnatish kabi tadbirlar ko’riladi. Melioratsiya tadbirlarini amalga oshirishda suv-xo’jalik, agromeliorativ, gidrotexnik va boshqa tadbirlarni bir biriga uyg’unlashtirish muhim ish hisoblanadi. Shunday qilinganda kompleks tadbirlarning umumiy meliorativ va iqtisodiy samarasi yuqori bo’ladi. Har bir rayon, xo’jalik va uchastka uchun bu tadbirlarning konkret tarkibi melioratsiya qilinadigan hududning tabiiy xo’jalik sharoitlariga, melioratsiya maqsadi va muddatiga mos bo’lishi kerak. Yüklə 252,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|